Υψηλή παραγωγή και απήχηση των επιστημονικών δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά

Την περίοδο 2006-2020, οι επιστημονικές δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς επιτυγχάνουν αξιοσημείωτες επιδόσεις όσον αφορά τον αριθμό, την ποιότητα και την πρωτοτυπία, λαμβάνοντας διαρκώς αυξανόμενο αριθμό αναφορών σε διεθνές επίπεδο. Ειδικότερα, τα έτη 2019 και 2020 καταγράφεται μεγάλη αύξηση του αριθμού των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης καθώς και των αντίστοιχων αναφορών τους. Τα δεδομένα αυτά προκύπτουν από τα στατιστικά στοιχεία και τους δείκτες της νέας έκδοσης του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ), στην οποία για πρώτη φορά παρουσιάζονται αναλυτικά οι βιβλιομετρικές επιδόσεις των ελληνικών φορέων σε επιστημονικές δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης (open access) διαφορετικών τύπων.

Η ηλεκτρονική έκδοση του ΕΚΤ "Επιστημονικές Δημοσιεύσεις Ανοικτής Πρόσβασης από Ελληνικούς Φορείς 2006-2020: Βιβλιομετρική ανάλυση δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά - Web of Science" διατίθεται στη διεύθυνση http://report09oa.metrics.ekt.gr με διαδραστική πλοήγηση σε έναν εκτενή αριθμό στοιχείων, δεικτών και γραφημάτων. Τα στοιχεία δημοσιεύσεων και αναφορών που χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό των δεικτών αντλήθηκαν από τη διεθνή βάση δεδομένων Web of Science. Η έκδοση εντάσσεται στο πλαίσιο της παραγωγής των εθνικών στατιστικών για τις δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά των επιστημόνων που εργάζονται σε ελληνικούς φορείς.

Το 2020 καταγράφονται 9.803 επιστημονικές δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς στα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, επιτυγχάνοντας έτσι την υψηλότερη κατ’ έτος επίδοση για όλη την περίοδο 2006-2020. Το μερίδιο (%) των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης των ελληνικών φορέων στο σύνολο των δημοσιεύσεων ελληνικών φορέων ανέρχεται στο 52,82%. Ένα ακόμη ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι τα δύο τελευταία έτη 2019 και 2020, καταγράφονται υψηλά ποσοστά αύξησης στην παραγωγή αυτών των δημοσιεύσεων: 14,2% (από το 2018 στο 2019) και 18,8% (από το 2019 στο 2020).

Επίσης, την τελευταία πενταετία 2016-2020, οι δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης των ελληνικών φορέων έλαβαν 428.635 αναφορές, με σταθερά ανοδική τάση τα τελευταία έτη και με το μερίδιο τους (%) επί του συνόλου των αναφορών των δημοσιεύσεων ελληνικών φορέων να ανέρχεται στο 60,61%. Παράλληλα, ο δείκτης απήχησης των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς (μέσος όρος αναφορών ανά δημοσίευση) αυξάνεται συνεχώς σε όλη τη διάρκεια της περιόδου 2006-2020.

Τα επιστημονικά άρθρα που έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή περιοδικά ανοικτής ταξινομούνται στις εξής κατηγορίες ανοικτής πρόσβασης: α) Gold, όπου η δημοσίευση ενός επιστημονικού άρθρου γίνεται εξαρχής σε ένα  περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης, στο περιεχόμενο του οποίου έχουν όλοι πρόσβαση οι αναγνώστες χωρίς συνδρομή (το κόστος δημοσίευσης καλύπτεται από τους συγγραφείς, το ίδρυμα τους ή χρηματοδότες έρευνας),  β) Green η οποία αφορά την αρχειοθέτηση των εργασιών από τους ίδιους τους επιστήμονες σε ένα αποθετήριο, γ) Hybrid, η οποία αφορά άρθρα τα οποία διατίθενται ανοικτά, έναντι πληρωμής για τη χρέωση επεξεργασίας άρθρου (Αrticle Processing Charge - APC), ενώ σε άλλα άρθρα η πρόσβαση παραμένει κλειστή, δ) Bronze, η οποία αφορά ανοικτά προσβάσιμες εργασίες, με το καθεστώς πνευματικών δικαιωμάτων όμως να μην είναι σαφώς προσδιορισμένο - συνήθως δεν έχουν ανοικτή άδεια επανάχρησης. Σε αυτή τη βάση, η έκδοση αναλύει περαιτέρω τις επιδόσεις των επιστημόνων στην Ελλάδα σε δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης και στις υποκατηγορίες τους.

Η παραγωγή και η απήχηση των δημοσιεύσεων των ελληνικών φορέων

Αναλυτικότερα, το 2020 καταγράφονται 9.803 επιστημονικές δημοσιεύσεις ελληνικών φορέων στα διεθνή επιστημονικά περιοδικά ανοικτής πρόσβασης. Η κατηγορία ανοικτής πρόσβασης Gold είναι αυτή στην οποία συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος αριθμός επιστημονικών δημοσιεύσεων (5.708 δημοσιεύσεις) ο οποίος αντιστοιχεί σε ποσοστό 58,2% των συνολικού αριθμού δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης. Ακολουθεί η κατηγορία Green (1.653 δημοσιεύσεις, 16.9%), η κατηγορία Bronze (1.261 δημοσιεύσεις, 12,9%) και η κατηγορία Hybrid (1.181 δημοσιεύσεις, 12,0%).

Ως προς την απήχηση, την πρωτοτυπία, την ποιότητα και την αναγνωρισιμότητα, οι δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης των ελληνικών φορέων εξακολουθούν να τοποθετούνται δυναμικά στο διεθνές περιβάλλον.

Ο αριθμός των αναφορών στις δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς, ο οποίος αποτελεί και τη βάση για τον υπολογισμό των βιβλιομετρικών δεικτών, συνεχίζει να διατηρεί την αυξητική τάση όλων των προηγούμενων ετών, και την πενταετία 2016-2020 φθάνει τις 428.635 αναφορές (από 312.558 αναφορές την περίοδο 2014-2018). Όσον αφορά τον δείκτη απήχησης, την πενταετία 2016-2020, οι δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς λαμβάνουν κατά μέσο όρο 11,56 αναφορές ανά δημοσίευση (από 7,52 την πενταετία 2006-2010).

Όσον αφορά τους βιβλιομετρικούς δείκτες που καταγράφουν την ύπαρξη υψηλής απήχησης για τις δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης, την πενταετία 2016-2020, τόσο ο αριθμός όσο και η κατανομή των δημοσιεύσεων των ελληνικών φορέων με υψηλή απήχηση, καταγράφουν υψηλές επιδόσεις. Ειδικότερα, 1.126 δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης ελληνικών φορέων κατατάχθηκαν παγκοσμίως στο 1% των δημοσιεύσεων με υψηλή απήχηση, 3.872 δημοσιεύσεις στο 5%, 6.417 στο 10%, 12.682 δημοσιεύσεις στο 25% και 21.023 δημοσιεύσεις στο 50%. Η κατανομή των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης των ελληνικών φορέων που διαμορφώνεται με βάση το κριτήριο της υψηλής απήχησης είναι 3,2%, 11,2%, 18,5%, 36,6% και 60,6%, με συνέπεια οι ελληνικές επιδόσεις να ξεπερνούν τον παγκόσμιο μέσο όρο σε όλες τις κατηγορίες.

Ποιες κατηγορίες φορέων παράγουν τις περισσότερες δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης

Οι σημαντικότερες κατηγορίες ελληνικών φορέων, ως προς τον αριθμό δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης, είναι τα Πανεπιστήμια, τα Ερευνητικά Κέντρα που εποπτεύονται από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Καινοτομίας (ΓΓΕΚ) και τα Δημόσια Νοσοκομεία. Την πενταετία 2016-2020 η συμμετοχή των Πανεπιστημίων στο σύνολο των δημοσιεύσεων από ελληνικούς φορείς είναι 83,4% (30.923 δημοσιεύσεις), των Ερευνητικών Κέντρων της ΓΓΕΚ 16,9% (6.253 δημοσιεύσεις) και των Δημόσιων Νοσοκομείων 13,2% (4.906 δημοσιεύσεις), ενώ οι υπόλοιπες κατηγορίες φορέων σημειώνουν ποσοστά χαμηλότερα του 10%.

Σχετικά με τη συμβολή των φορέων στην παραγωγή δημοσιεύσεων με υψηλή απήχηση, δηλαδή των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης που κατατάσσονται σε παγκόσμιο επίπεδο στο 1%, 5%, 10%, 25% και 50% των δημοσιεύσεων με την υψηλότερη απήχηση την πενταετία 2016-2020, τα Πανεπιστήμια, τα Ερευνητικά Κέντρα που εποπτεύονται από τη ΓΓΕΚ και τα Δημόσια Νοσοκομεία, καταγράφουν 925, 172 και 168 δημοσιεύσεις, αντίστοιχα, που ανήκουν στο 1% των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης με υψηλή απήχηση σε παγκόσμιο επίπεδο.

Σε ποια επιστημονικά πεδία επικεντρώνεται η ελληνική επιστημονική παραγωγή ανοικτής πρόσβασης

Για το 2020, οι περισσότερες δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης ελληνικών φορέων ανήκουν στο επιστημονικό πεδίο «Φυσικές Επιστήμες» (Natural Sciences) (46,2%), ενώ δεύτερο κατά σειρά είναι το επιστημονικό πεδίο «Ιατρική και Επιστήμες Υγείας (Medical and Health Sciences), το οποίο καταλαμβάνει ποσοστό 41,8%. Το επιστημονικό πεδίο «Επιστήμες Μηχανικού και Τεχνολογία» (Engineering and Technology) έχει την τρίτη θέση με 21,3%, και ακολουθούν τα επιστημονικά πεδία «Κοινωνικές Επιστήμες» (Social Sciences) με μερίδιο 8,2%, «Γεωπονικές Επιστήμες και Κτηνιατρική» (Agricultural and Veterinary Sciences) με 2,7%, και «Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες» (Humanities and the Arts) με 1,1%.

Για την πενταετία 2016-2020, παρατηρείται ότι σε κάθε επιστημονικό πεδίο η ποσοστιαία κατανομή των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης διαφέρει ανάλογα με τον τύπο ανοικτής πρόσβασης (Gold, Bronze, Green και Hybrid). Ειδικότερα, σε όλα τα επιστημονικά πεδία υπερτερεί σε ποσοστό δημοσιεύσεων η κατηγορία Gold, εκτός από το επιστημονικό πεδίο "Κοινωνικές Επιστήμες", όπου η κατηγορία Green συγκεντρώνει μεγαλύτερο ποσοστό δημοσιεύσεων (41,3%), έναντι 39,13% της κατηγορίας Gold.

Την πενταετία 2016-2020, οι σχετικοί δείκτες απήχησης των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης από ελληνικούς φορείς ξεπερνούν τον παγκόσμιο μέσο όρο 1 σε όλα τα επιστημονικά πεδία. Η υψηλότερη απήχηση (σχετικός δείκτης απήχησης: 2,01) καταγράφεται στο πεδίο "Ιατρική & Επιστήμες Υγείας" και ακολουθούν τα πεδία "Φυσικές Επιστήμες" (1,52), "Γεωπονικές Επιστήμες και Κτηνιατρική" (1,45), "Επιστήμες Μηχανικού και Τεχνολογία" (1,36), οι "Κοινωνικές Επιστήμες" (1,32) και οι "Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες" (1,22).

Με ποιους συνεργάζονται οι Έλληνες ερευνητές σε δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης

Στη διάρκεια της δεκαπενταετίας 2006-2020, συνεχίζεται η αύξηση στο ποσοστό των δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης που πραγματοποιούνται με συνεργασία, είτε με ελληνικούς ή είτε με ξένους φορείς. Αντίθετα, τα ποσοστά των δημοσιεύσεων που πραγματοποιούνται χωρίς συνεργασίες, αλλά και εκείνων με αποκλειστικά ελληνικές συνεργασίες μειώνονται σταθερά.

Πιο συγκεκριμένα, μετά το 2006, καταγράφεται αύξηση στις συνεργασίες με τη διεθνή ερευνητική κοινότητα, όπου το ποσοστό των δημοσιεύσεων με διεθνή συνεργασία έχει ανέλθει από 54,8% το 2008, στο 65,9% το 2020. Αντίθετα, το ποσοστό των δημοσιεύσεων που πραγματοποιούνται χωρίς συνεργασίες, από μόνο έναν ελληνικό φορέα, μειώνεται διαρκώς και διαμορφώνεται στο 15,8% για το 2020.

Οι συνεργασίες έχουν θετικό αντίκτυπο στον δείκτη απήχησης των δημοσιεύσεων. Οι μεγαλύτερες τιμές του δείκτη απήχησης σε όλα τα επιστημονικά πεδία αφορούν δημοσιεύσεις που έχουν προκύψει μέσω διεθνών συνεργασιών, ακολουθούν όσες είναι αποτέλεσμα ελληνικής συνεργασίας, και τελευταίες είναι οι δημοσιεύσεις που παρήχθησαν χωρίς συνεργασία.

Η συμβολή του ΕΚΤ στην ανάλυση της ελληνικής συγγραφικής δραστηριότητας ανοικτής πρόσβασης

Το ΕΚΤ, από το 2010, καταγράφει με συστηματικό τρόπο τη διεθνή συγγραφική δραστηριότητα των επιστημόνων σε ελληνικούς φορείς (Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Κέντρα, Λοιποί Δημόσιοι Φορείς, Δημόσια Νοσοκομεία, Ιδιωτικοί Φορείς Υγείας) και αναδεικνύει τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα του ελληνικού ερευνητικού συστήματος, εντάσσοντας τους βιβλιομετρικούς δείκτες στις επίσημες στατιστικές έρευνες της χώρας. Tο 2020, το ΕΚΤ δημοσίευσε για πρώτη φορά στοιχεία για τις βιβλιομετρικές επιδόσεις των ελληνικών φορέων με βάση τα επιστημονικά άρθρα που έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή περιοδικά ανοικτής πρόσβασης που περιλαμβάνονται στο DOAJ (Directory of Open Access Journals) και κατατάσσονται στην κατηγορία Gold.

Με τη νέα ηλεκτρονική έκδοση, το ΕΚΤ παρουσιάζει για πρώτη φορά τα αντίστοιχα δεδομένα για το σύνολο των επιστημονικών δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης, ανεξαρτήτως από τον τύπο, δηλαδή όχι μόνο για την κατηγορία Gold, αλλά και για τις κατηγορίες Green, Hybrid και Bronze.

Για τον υπολογισμό των δεικτών ακολουθήθηκαν οι πλέον έγκυρες μεθοδολογικές προσεγγίσεις στον χώρο της βιβλιομετρικής ανάλυσης, ενώ χρησιμοποιήθηκαν οι εξειδικευμένες εφαρμογές λογισμικού που έχει αναπτύξει το ΕΚΤ για την επεξεργασία των πρωτογενών δεδομένων και τον υπολογισμό των βιβλιομετρικών δεικτών (καθαρισμός, θεματική κατηγοριοποίηση, κανονικοποίηση, υπολογισμός, γραφιστική απεικόνιση).

Η έκδοση "Επιστημονικές Δημοσιεύσεις Ανοικτής Πρόσβασης από Ελληνικούς Φορείς 2006-2020: Βιβλιομετρική ανάλυση δημοσιεύσεων ανοικτής πρόσβασης σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά - Web of Science" πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Υποέργου 5 «Παραγωγή δεικτών RIS3 για τα έτη 2016-2023» της Πράξης «Εγκατάσταση Μηχανισμού Παρακολούθησης (Monitoring Mechanism) της υλοποίησης της εθνικής στρατηγικής RIS3-Συλλογή και επεξεργασία Δεικτών», που υλοποιείται από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα & Καινοτομία (ΕΣΠΑ 2014-2020)", με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης-Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.