Τις βασικές τάσεις στον χώρο της Επιστήμης, της Τεχνολογίας και της Καινοτομίας παγκοσμίως αποτυπώνει η έκθεση OECD Science, Technology and Innovation (STI) Outlook 2023 που δημοσίευσε πρόσφατα ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).
Η έκδοση αναλύει τις εξελίξεις που αναμένεται να λάβουν χώρα στον τομέα της επιστήμης, της τεχνολογίας και της καινοτομίας, δίνοντας έμφαση στον αντίκτυπο που αναμένεται να έχουν αυτές στην παγκόσμια οικονομία, καθώς επίσης και την επίδραση που έχουν σε αυτές μια σειρά από ζητήματα που απασχολούν το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού (πανδημία, κλιματική αλλαγή, γεωπολιτικές εξελίξεις, πολεμικές συγκρούσεις κ.λπ.).
Ειδικά στην παρούσα συγκυρία, όπου συνυπάρχουν οι κατακλυσμιαίες αλλαγές που ακολούθησαν το ξέσπασμα της πανδημίας της COVID-19, αλλά και οι γεωπολιτικές εντάσεις ανά την υφήλιο, με αποκορύφωμα το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, αναδύεται επιτακτική η ανάγκη ώστε η Επιστήμη, η Τεχνολογία και η Καινοτομία (STI) να αποτελέσουν το ανάχωμα σε τέτοιου είδους αναταράξεις που προκαλούν πρωτοφανείς κλυδωνισμούς στην παγκόσμια οικονομία.
Έχει καταστεί σαφές ότι μόνο με σωστή προετοιμασία, με μακροχρόνιες επενδύσεις σε Έρευνα & Ανάπτυξη και στενή συνεργασία μεταξύ των χωρών θα μπορεί στο μέλλον να υπάρξει έγκαιρη και αποτελεσματική απόκριση σε πιθανές μελλοντικές κρίσεις ανάλογης κλίμακας.
Μάλιστα, είναι άξιο αναφοράς το γεγονός ότι η παγκόσμια οικονομική ύφεση που ήταν απόρροια της πανδημίας δεν συνοδεύτηκε για πρώτη φορά στην ιστορία και από μείωση σε δαπάνες Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α) στις χώρες μέλη του Οργανισμού (Διάγραμμα 1). Αυτό καταδεικνύει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο ότι οι δαπάνες σε Ε&Α θεωρούνται πλέον «όπλο» στην αντιμετώπιση κρίσεων και όχι «πολυτέλεια» που μπορεί να περιοριστεί για εξοικονόμηση κόστους.
Στη συνέχεια παρατίθενται κάποια επιλεγμένα σημεία της έκθεσης που αφορούν το παγκόσμιο περιβάλλον.
Θωράκιση των χωρών μέσω πολιτικών STI σε περιόδους κρίσης και αυξανόμενου ανταγωνισμού μεταξύ χωρών
Στην έκδοση γίνεται αναφορά στη βαρύτητα που έχουν στη σημερινή εποχή η ηγεσία και η πρωτοπορία σε θέματα τεχνολογίας ως θεματοφύλακες της εθνικής ασφάλειας και της οικονομικής προόδου των κρατών μελών του ΟΟΣΑ. Στο σημείο αυτό γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην περίπτωση της Κίνας, όπου η οικονομική γιγάντωσή της, η τεχνολογική της υπεροχή σε τομείς αιχμής, όπως το 5G, οι μπαταρίες και τα φωτοβολταϊκά, έχουν δημιουργήσει σκεπτικισμό, καθώς αυξάνεται η ευπάθεια των εφοδιαστικών αλυσίδων προϊόντων τεχνολογίας μέσω της έλλειψης διαφοροποίησης και αμφισβητείται το status quo της διεθνούς οικονομικής τάξης, αφού φαίνεται να υπάρχει απόκλιση στις αξίες και τα συμφέροντα ανάμεσα στην Κίνα και τις υπόλοιπες φιλελεύθερες οικονομίες. Ως αντίδοτο σε αυτήν την κατάσταση, προτείνεται η λήψη προστατευτικών μέτρων, όπως έλεγχος εξαγωγών και η ενδυνάμωση της εγχώριας βιομηχανικής παραγωγής με στόχο την ανθεκτικότητα των εθνικών οικονομιών.
Η συμβολή των πολιτικών STI για τη μετάβαση στην αειφορία και η καινοτομία, στην υπηρεσία του στόχου για μηδενικές εκπομπές ρύπων
Αποτελεί κοινή πεποίθηση ότι η κλιματική αλλαγή απαιτεί μέτρα τόσο δραστικά και άμεσα, όσο και αυτά για την αντιμετώπιση της πρόσφατης πανδημίας, σε τομείς όπως η ενέργεια, τα συστήματα κινητικότητας και η αγροτική παραγωγή. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να κινηθούν τάχιστα με αύξηση των επενδύσεων, μεγαλύτερη εστίαση της έρευνας και της καινοτομίας στον μετασχηματισμό κρίσιμων τομέων της οικονομίας και τη βελτίωση της συνεργασίας μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών φορέων σε διεθνές επίπεδο. Ειδικά οι χώρες μικρού και μεσαίου εισοδήματος πρέπει να μπουν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, καθώς είναι αυτές που έχουν να διανύσουν και τη μεγαλύτερη απόσταση για τη μείωση των εκπομπών ρύπων, ενώ ταυτόχρονα υπολείπονται σημαντικά σε ερευνητικές και τεχνολογικές δυνατότητες.
Προς αυτή την κατεύθυνση είναι και η υιοθέτηση πολιτικών καινοτομίας που είναι ξεκάθαρα προσανατολισμένες προς συγκεκριμένο στόχο (Mission-oriented innovation policies, MOIPs). Αυτό είναι κάτι που απαιτεί σημαντική πρόοδο στο υφιστάμενο τεχνολογικό επίπεδο καθώς για την επίτευξη του στόχου για μηδενικές εκπομπές μέχρι το 2050 (Net-Zero by 2050), απαιτούνται τεχνολογίες που ακόμα δεν έχουν κάνει την εμφάνισή τους στην αγορά. Ως εκ τούτου, απαιτούνται σημαντικές πρωτοβουλίες εκ μέρους των κυβερνήσεων για επιτάχυνση της έρευνας σε STI, με απόλυτη προτεραιότητα στις τεχνολογίες που σχετίζονται με τη μείωση των ρύπων.
Διεθνείς αναφορές του STI Outlook 2023 για Ε&Α και «πράσινη μετάβαση» και η θέση της Ελλάδας
Σε διεθνές επίπεδο, οι ΗΠΑ ηγούνται των δημόσιων δαπανών για δραστηριότητες Ε&Α σε παγκόσμια επίπεδο, ενώ ακολουθούν η Κίνα και ΕΕ(27) (Διάγραμμα 2), όλες με αυξητική τάση, έστω και σε μικρό βαθμό. Αντίθετα, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και οι δύο ισχυρότερες οικονομίες της Ευρώπης (Γερμανία και Γαλλία) παρουσιάζουν στασιμότητα στον συγκεκριμένο δείκτη.
Αντίστοιχη εικόνα έχουμε και για τον δείκτη «Ένταση Ε&Α», δηλαδή τις δαπάνες για Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ, όπου τα αποτελέσματα που περιλαμβάνονται στην έκθεση απεικονίζονται στο Διάγραμμα 3. Απεικονίζεται ξεκάθαρα η πρωτιά δύο χωρών, Ισραήλ και Νότιας Κορέας, που έχουν επιλέξει να προσδώσουν στις πολιτικές STI κεντρικό στρατηγικό ρόλο στην αναπτυξιακή τους ατζέντα. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε και την κατάσταση στην Ελλάδα, όπου οι δαπάνες για δραστηριότητες Ε&Α στην Ελλάδα διαχρονικά αυξάνονται, φθάνοντας το 1,45% του ΑΕΠ για το 2021, αλλά ακόμα υπολείπονται τόσο από την ΕΕ-27 (2,31%), όσο και από τον μέσο όρο των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ (2,7%).
Επιπλέον, οι προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής καθιστούν ακόμα επιτακτικότερες τις πολιτικές «πράσινης μετάβασης» στην Ελλάδα, όπου κυρίαρχα χαρακτηριστικά είναι οι υψηλές εκπομπές ρύπων αλλά και η περιορισμένη δημοσιονομική ικανότητα της χώρας να προχωρήσει με την απαιτούμενη ταχύτητα στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις του ενεργειακού της συστήματος.
Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 4, η Ελλάδα έχει παρουσιάσει πρόοδο στη μείωση της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου από το 2005, αλλά ένα μεγάλο μέρος οφείλεται και στη συρρίκνωση του ΑΕΠ από το 2010 ως συνέπεια της οικονομικής ύφεσης και της συνεπαγόμενης μείωσης της ζήτησης. Εντούτοις, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ουσιαστικά βήματα προς την κατεύθυνση απεξάρτησης της χώρας από τον λιγνίτη και το πετρέλαιο, με την υιοθέτηση του φυσικού αερίου και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κάτι που έχει συνεισφέρει στην περαιτέρω βελτίωση των σχετικών δεικτών με ρυθμούς που την τελευταία δεκαετία ξεπέρασαν τόσο το μέσο της ΕΕ-27, όσο και των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ. Μάλιστα, πρόσφατα η χώρα μας υιοθέτησε ένα αρκετά φιλόδοξο σχέδιο δράσης με απώτερο στόχο τη μείωση της εκπομπής ρύπων κατά 55% έως το 2030 και κατά 80% έως το 2040 με την παράλληλη διασφάλιση θετικών ρυθμών ανάπτυξης, κάτι που απαιτεί επενδύσεις σε έργα υποδομής, μεταρρυθμίσεις σε νομικό και θεσμικό πλαίσιο αλλά και «δίχτυ» προστασίας στα ευάλωτα νοικοκυριά ώστε να μην πληγούν βραχυπρόθεσμα από τη διαδικασία της «πράσινης μετάβασης».
Η συμβολή του ΕΚΤ στο STI Outlook 2023
Στοιχεία και δείκτες που αφορούν την παρουσίαση της Ελλάδας στην έκθεση του ΟΟΣΑ “OECD Science, Technology and Innovation (STI) Outlook 2023” παρείχε η Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, οι αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Οικονομίας και Ανάπτυξης, οι υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ).
Το ΕΚΤ, συμμετέχοντας στην Επιτροπή για την Επιστημονική και Τεχνολογική Πολιτική (CSTP) και την Ομάδα Εργασίας για την Καινοτομία και την Τεχνολογική Πολιτική (TIP) του ΟΟΣΑ, ανέλαβε να συγκεντρώσει να επεξεργαστεί, και να αποστείλει στον ΟΟΣΑ το σύνολο των παραπάνω στοιχείων. Τα παραπάνω εντάσσονται στη στρατηγική επιδίωξη του ΕΚΤ να ενισχύσει, με την υποδομή που αναπτύσσει και με δράσεις έχει αναλάβει, στην αποτύπωση του συστήματος Έρευνας & Καινοτομίας της χώρας, συμβάλλοντας στον διακηρυγμένο εθνικό στόχο για ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο που θα βασίζεται στην καινοτομία και σε δραστηριότητες έντασης γνώσης.
Σημειώνεται ότι το ΕΚΤ, ως Εθνική Αρχή του Ελληνικού Στατιστικού Συστήματος, έχει την ευθύνη για την τακτική παραγωγή και έκδοση των επίσημων στατιστικών για την Έρευνα, Ανάπτυξη και Καινοτομία στην Ελλάδα, σε συνεργασία με την Ελληνική Στατιστική Αρχή. Τα στοιχεία αποστέλλονται σε τακτική βάση στη Eurostat και τον ΟΟΣΑ. Η ανάλυση των στοιχείων και η εξαγωγή των σχετικών δεικτών δημοσιεύονται σε έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις του ΕΚΤ που διατίθενται στον δικτυακό τόπο http://metrics.ekt.gr.