SearchCulture.gr: Η ποιητική του εσωτερικού χώρου στη νεοελληνική ζωγραφική

«Η τέχνη είναι καταφύγιο», «η τέχνη είναι τρόπος επιβίωσης», «η τέχνη είναι βάλσαμο». Αυτές είναι μερικές από τις προσεγγίσεις που κατά καιρούς ακούγονται για την τέχνη. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ), ανταποκρινόμενο στις αυξημένες ανάγκες ψηφιακής πρόσβασης σε ποιοτικό περιεχόμενο έχει συγκεντρώσει στον εθνικό συσσωρευτή πολιτιστικού περιεχομένου SearchCulture.gr, έναν σημαντικό όγκο τεκμηρίων τέχνης Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών.

Σε δύσκολες στιγμές όπως αυτή που ζούμε, η τέχνη μπορεί να ανακουφίσει, να εμπνεύσει, να προσφέρει ίαση, καταφυγή και μετασχηματισμό της πραγματικότητας, ακόμα και αν αυτή η πραγματικότητα είναι ο (εκούσιος ή ακούσιος) εγκλεισμός. Στο παρακάτω αφιέρωμα, με υλικό από τη θεματική έκθεση "The Great Indoors",  ανακαλύψτε έργα Ελλήνων ζωγράφων στο SearchCulture.gr, οι οποίοι διαπραγματεύονται εσωτερικά δωματίων και σπιτιών και απεικονίζουν, ο καθένας με τον τρόπο του και τα εικαστικά δεδομένα της εποχής του, τη σχέση τους με το “μέσα”.

Η κατοικία, το σπίτι μας, μπορεί να σημαίνει διαφορετικά και αντικρουόμενα πράγματα, ακόμη και για τον ίδιο άνθρωπο. Θαλπωρή, οικογένεια, ζεστασιά και άνεση, αλλά και μοναξιά, ένταση, θλίψη ή κλειστοφοβία. Για τους καλλιτέχνες, λειτουργεί ως μια κλειδαρότρυπα, ένα παράθυρο στον κόσμο των άλλων, αλλά και ως έμπνευση για εικαστικό σχολιασμό για τη σχέση του ανθρώπου με τα καθημερινά του αντικείμενα. Εξάλλου, όπως πρότεινε ο Gaston Bachelard τo 1858 στο βιβλίο του “La Poétique de l’Espace” (Η ποιητική του χώρου), ο χάρτης των οικοτόπων μας, από το άδυτο της κρεβατοκάμαρας έως τη θέα από το παράθυρο, τα αντικείμενα και η ρουτίνα μας με αυτά, συνδέονται αναπόσπαστα με τις εμπειρίες μας, με το πώς βλέπουμε το “μέσα” και το “έξω” και με το τι θεωρούμε ιδιωτικό και τι δημόσιο.

Ο Νικηφόρος Λύτρας στο Κάιρο

Το 1879 ο Νικηφόρος Λύτρας ταξίδεψε στην Αίγυπτο. Ήταν η δεύτερη φορέα που ο καλλιτέχνης ταξιδεύει για έμπνευση στην Εγγύς Ανατολή, κάτι που συνήθιζαν οι οριενταλιστές, κυρίως οι Γάλλοι, αλλά και οι Γερμανοί. Ο ίδιος σπούδασε στην Ακαδημία του Μονάχου, οπότε ήταν πιο κοντά στον γερμανικό οριενταλισμό.

Νικηφόρος Λύτρας, Εσωτερικό σπιτιού - (Άδεια χρήσης CC BY-NC-ND 4.0 GR)

Το σχεδίασμα αυτό με λάδι, μη ολοκληρωμένο, απεικονίζει το εσωτερικό του παλατιού του Ισμαηλ πασά, το ονομαζόμενο Musafir Khana παλάτι. Ένα σπάνιο και πλήρες δείγμα κατοικίας ανώτερης μεσαίας τάξης στο οθωμανικό Κάιρο, φιλοξενούσε διάσημους συγγραφείς και καλλιτέχνες της εποχής και συχνά έγινε αντικείμενο απεικόνισης από αυτούς. Δυστυχώς κάηκε πριν από 22 χρόνια, αλλά σκίτσα και έργα σαν αυτό θα βοηθήσουν τους συντηρητές στην αποκατάστασή του.

Στο "Εσωτερικό σπιτιού" ο Λύτρας κάνει μια σπουδή σε φως και χρώμα, εμπνευσμένος από την Εγγύς Ανατολή, ενώ είναι εμφανή τα οριενταλιστικά στοιχεία της ζωγραφικής του, τα οποία είναι πιο συγκρατημένα από ό,τι στον γαλλικό οριενταλισμό, εξαιτίας της γερμανικής του παιδείας. Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου και εκτίθεται στο Παράρτημα της Κέρκυρας.

Ο Ουμβέρτος Αργυρός στο Μόναχο

O Αργυρός ήταν ιμπρεσιονιστής ζωγράφος, μαθητής του Λύτρα στην ΑΣΚΤ και καθηγητής, αργότερα, πολλών γνωστών εικαστικών όπως ο Κανιάρης, Μόραλης, Νικολάου κ.α.

Ουμβέρτος Αργυρός, Γυναικα στο παράθυρο - (Άδεια χρήσης CC BY-NC-ND 4.0 GR)

Στο έργο "Γυναίκα στο παράθυρο" είναι διακριτά τα χαρακτηριστικά του ιμπρεσιονισμού: γρήγορες, εμφανείς πινελιές, ζωντανά χρώματα, έμφαση στην απόδοση του φωτός. Το θέμα είναι απλό, καθημερινό: μια κοπέλα που αφηρημένη έχει ακουμπήσει το εργόχειρό της για να χαζέψει από το παράθυρο. Ο Αργυρός αποτυπώνει τη στιγμή, ή μάλλον την εντύπωση (impression) που του αφήνει η στιγμή αυτή όπου το φως κάνει τα πάντα στο δωμάτιο να πάλλονται, το λούστρο στο ξύλινο πάτωμα μοιάζει σχεδόν να υγροποιείται και η κοπέλα, λουσμένη στο φως από το παράθυρο, ρεμβάζει. Στη θέα από το παράθυρο τα σπίτια μοιάζουν γερμανικά- το έργο ζωγραφίστηκε το 1826, λίγα χρόνια πριν επιστρέψει ο ζωγράφος στην Ελλάδα από το Μόναχο. 

Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Αστές γυναίκες στο έργο του Περικλή Πανταζή

Ο Περικλής Πανταζής ήταν ένας από τους πρώτους Έλληνες ιμπρεσιονιστές ζωγράφους και ένας από τους πρωτοπόρους του είδους στο Βέλγιο, όπου πέρασε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του.

Περικλής Πανταζής, Κυρία με στολή ιππασίας ή Το γράμμα ή Μετά την ιππασία - (Άδεια χρήσης CC BY-NC 4.0)

Μαθητής του Γκυστάβ Κουρμπέ, ο Πανταζής συχνά απεικονίζει γυναικείες μορφές και όχι πάντα αυτές τις μνημειώδεις αγρότισσες, όπως ο δάσκαλός του. Η γυναικεία μορφή στο έργο του Περικλή Πανταζή είναι πιο "ήσυχη": η καλοντυμένη κυρία της πόλης, άλλοτε σε κάποια απομονωμένη γωνιά ενός κήπου και άλλοτε στον οικείο χώρο ενός δωματίου, όπως η γυναίκα στο "Κυρία με στολή ιππασίας". Πλατειές μονόχρωμες σκούρες επιφάνειες περιγράφουν τη γυναίκα που διαβάζει το γράμμα με την πλάτη προς τον θεατή. Ο Πανταζής εδώ αποδίδει τη γυναίκα κατά το πρότυπο του Manet, ελαχιστοποιώντας τα τονικά περάσματα του χρώματος για την απόδοση του όγκου. Το κόκκινο ύφασμα στο πρώτο πλάνο με τις έντονα τονισμένες πτυχώσεις και το τζάκι που οριοθετεί τη σύνθεση στα δεξιά προσδίδουν βάθος και μνημειακότητα. 

Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ και εκτίθεται στη μόνιμη συλλογή της Πινακοθήκης στο Μέτσοβο.

Οι 10 συνθέσεις του Γιάννη Μόραλη για τα Ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη

“καὶ εἶσαι σ᾿ ἕνα μεγάλο σπίτι μὲ πολλὰ παράθυρα ἀνοιχτὰ
τρέχοντας ἀπὸ κάμαρα σὲ κάμαρα, δὲν ξέροντας ἀπὸ ποῦ
νὰ κοιτάξεις πρῶτα,
γιατὶ θὰ φύγουν τὰ πεῦκα καὶ τὰ καθρεφτισμένα βουνὰ
καὶ τὸ τιτιβισμάτων πουλιῶν
θ᾿ ἀδειάσει ἡ θάλασσα, θρυμματισμένο γυαλί, ἀπὸ βοριὰ
καὶ νότο
θ᾿ ἀδειάσουν τὰ μάτια σου ἀπ᾿ τὸ φῶς τῆς μέρας
πῶς σταματοῦν ξαφνικὰ κι ὅλα μαζὶ τὰ τζιτζίκια.”

Γιάννης Μόραλης, Ζωγραφική σύνθεση-σχόλιο για τη συλλογή Ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη (εκδόσεις Ίκαρος,1965) -  (Άδεια χρήσης CC BY-NC-ND 4.0 GR)

Ο Σεφέρης αρχικά εξέφρασε δισταγμό όταν οι εκδόσεις Ίκαρος κάλεσαν τον Γιάννη Μόραλη να εικονογραφήσει τα ποιήματά του το 1965. Αλλά, όταν είδε τις 10 µικρές συνθέσεις, κραγόνια σε χαρτόνι, αποδοσµένες µε ελευθερία, αφηγηµατική διάθεση και έντονα γεωµετρικά στοιχεία, άλλαξε γνώμη: “Τις εικόνες του τις είδα σαν έναν αντίλογο τοποθετηµένο σε διαφορετική κλίµακα, πιο αυθόρµητο, πιο φρέσκο από ό,τι γεννά συνήθως η τριγυρινή µας λογοτεχνία. Μ’ έκαναν να τις προσέξω αυτές οι ζωγραφιές· αυτά τα γκρίζα, τα γαλάζια και τα µαύρα φωτερά χρώµατα”.

Και πράγματι, ο ποιητής εύστοχα διατύπωσε αυτό για το οποίο έγινε γνωστός ο καλλιτέχνης: τα υπέροχα μαύρα του. Υπάρχει όντως ολιγοχρωμία, η γκάμα περιορίζεται στα μαύρα και γκρι, το κίτρινο, το μπλε-μωβ του βραδινού ουρανού, λίγο ασβεστώδες λευκό. Κάθε υπαινιγμός φωτοσκίασης αφαιρείται, το χρώμα είναι επίπεδο, πλακάτο, ενώ παρατηρούμε τη γρήγορη εκτέλεση, τους εξπρεσιονιστικούς τύπους και τις αδρές χρωματικές επιφάνειες. Το έξω είναι λουσμένο μέσα σ’αυτό που οι κριτικοί αποκαλούν το “χνουδωτό φως” του Μόραλη, που απορροφά τις ανακλάσεις, ενώ τα αντικείμενα είναι χωρίς βάθος, όπως στα ερυθρόμορφα αγγεία ή τις επιτύμβιες στήλες. Το έργο καταφέρνει να συνδυάζει τη μοντερνικότητα της γραφής με μια βαθιά, σεμνή ελληνικότητα.

Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Ο νεαρός Χατζηκυριάκος - Γκίκας στο Παρίσι

Το 1927 ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας, σε ηλικία 21 ετών, εμπνεύστηκε και δημιούργησε το έργο "Η Ανοικτή Πόρτα". Εκείνη την περίοδο ζούσε στο Παρίσι, δούλευε για την πρώτη του ατομική έκθεση και ετοιμαζόταν για την επόμενη δεκαετία της ζωής του, που χωρίς να το ξέρει ακόμα, θα ήταν μια δεκαετία εξαιρετικής δημιουργικότητας, επιτυχιών  και γνωριμιών.

Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας, Η ανοιχτή πόρτα - (Άδεια χρήσης CC BY-NC-ND 4.0 GR)

Η ανοιχτή πόρτα που προσκαλεί το θεατή να βγει στο φως είναι ίσως μια αλληγορία για τις δυνατότητες που απλώνονταν στο νεαρό εικαστικό στην πόλη του φωτός, την ανυπομονησία του για το μέλλον και όλες τις πιθανές κατευθύνσεις που μπορεί να πάρει αυτό. Το εσωτερικό του χώρου δεν τον ενδιαφέρει πολύ- τον μαγνητίζει το έξω: το φως και οι διακλαδώσεις του διαδρόμου μπροστά του, η έξοδος. Διαβάζει τον χώρο ρυθμικά, αρχιτεκτονικά, σε επίπεδα, παρουσιάζοντάς τον μεθοδικά σε γεωμετρικά σχήματα. Η επιμελής προσοχή του στη σύνθεση και η αφοσίωσή του στη σπουδή του χώρου είναι χαρακτηριστικά της προσέγγισης του καλλιτέχνη, ενός πολυτάλαντου και αναγεννησιακού ανθρώπου, ο οποίος συνέβαλε σημαντικά στη μετάβαση της ελληνικής τέχνης στον μοντερνισμό. 

Ο Άγγελος Προκοπίου, κριτικός τέχνης της εποχής, σχολιάζοντας στο έργο του Γκίκα τη σχέση του μοντερνισμού και ελληνικής τέχνης γράφει: "Κρατώντας από τον κυβιστικό ορθολογισμό την αρχιτεκτονική και ρυθμική οργάνωση της σύνθεσης, το παιχνίδι της ισορροπίας των σχημάτων και χρωματικών αξιών, το στυλιζάρισμα των μορφών και τη μουσική των τοπικών χρωμάτων, ο Χατζηκυριάκος - Γκίκας φτάνει από το δρόμο της ζωντανής και λαϊκής Ελλάδας στην παράδοση της αρχαϊκής ελληνικής τέχνης." 

Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Ντίκος Βυζάντιος, ο ζωγράφος της διασποράς

Ο Ντίκος (Κωνσταντίνος) Βυζάντιος, γιός του φαναριώτη ζωγράφου Περικλή Βυζάντιου, είναι αναγνωρισμένος ζωγράφος της διασποράς. Το 1945, με το ξέσπασμα του Εμφυλίου στην Ελλάδα, είναι ο νεότερος μεταξύ των διακοσίων Ελλήνων καλλιτεχνών και επιστημόνων, υποτρόφων του γαλλικού κράτους, οι οποίοι καταφεύγουν στο Παρίσι με το θρυλικό μεταγωγικό «Ματαρόα», ανάμεσά τους ο Καστοριάδης, Αξελός, Σβορώνος, κ.α.

Στο Παρίσι, που έμελλε να γίνει η άλλη του πατρίδα, φίλοι του εικαστικοί όπως οι Τζιακομέτι, Πολιάκοφ, Σουλάζ μπολιάζουν το εικαστικό του ιδίωμα με αφαιρετικά στοιχεία, ενώ ο Φουκώ και ο Ιονέσκο αγαπούν τη δουλειά του και προλογίζουν τις εκθέσεις του. Η αινιγματική ατμόσφαιρα των έργων του γοητεύει τον Ιονέσκο: «To ζωγραφικό του σύμπαν είναι πνευματικό, ισορροπεί αντιφατικά ανάμεσα στη σύνθεση και την κίνηση, γεννιέται μέσα από τη σιωπή που το περιβάλλει, της αντιστέκεται και μας την παρουσιάζει».

Βυζάντιος Κωνσταντίνος (Ντίκος), Μορφές - (Άδεια χρήσης CC BY-NC-ND 4.0 GR)

Το έργο “Μορφές” είναι από την τρίτη περίοδο έργων του ζωγράφου, από το 1981 ως το τέλος της ζωής του. Εγκαταλείποντας την αφαιρετική εικαστική γλώσσα των προηγούμενων χρόνων, ο καλλιτέχνης επιστρέφει στην εικονικότητα και ζωγραφίζει κυρίως ανθρώπινες φιγούρες, άτομα μοναχικά ή ζευγάρια, σε συνθέσεις μεγάλων διαστάσεων. Στις “Μορφές”, δύο ανθρώπινες φιγούρες, σε περίεργες, άκαμπτες στάσεις, διατάσσονται με εξπρεσιονιστικό ύφος μέσα σε έναν χώρο με ιδιόμορφη προοπτική, δίνοντας την αίσθηση του εγκλεισμού, της αμηχανίας ή της αναμονής.

Το έργο διατίθεται στο SearchCulture.gr από την Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Δείτε όλη τη θεματική έκθεση "The Great Indoors: Η ποιητική του εσωτερικού χώρου στη νεοελληνική ζωγραφική", στο SearchCulture.gr και "επισκεφθείτε" 39 εσωτερικά σπιτιών που πέρασαν στον καμβά ζωγράφων.

Το ΕΚΤ και ο ψηφιακός δημόσιος χώρος για τον πολιτισμό

Το ΕΚΤ, σε συνεργασία με έγκριτους φορείς, προωθεί την ιδέα ενός ψηφιακού δημόσιου χώρου για τον πολιτισμό που παράγεται στην Ελλάδα. Στη διαδικτυακή πύλη SearchCulture.gr συγκεντρώνονται τεκμήρια από σημαντικές συλλογές, ενώ διευρύνεται διαρκώς το διαθέσιμο πολιτιστικό περιεχόμενο. και οι τρόποι εξερεύνησής του. Ταυτόχρονα, το ΕΚΤ συμβάλλει στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού τροφοδοτώντας την Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Europeana με περιεχόμενο κατόπιν συμφωνίας με τους φορείς. Στόχος του ΕΚΤ είναι η διάχυση της γνώσης με τους ελάχιστους δυνατούς περιορισμούς, η δημιουργία νέων διαδικασιών κατανόησης του σύγχρονου πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και η διασφάλιση της πρόσβασης των πολιτών στο δημόσιο πολιτιστικό αγαθό.

H αναβάθμιση και επέκταση του SearchCulture.gr με νέες λειτουργικότητες, πραγματοποιείται από το ΕΚΤ στο πλαίσιο της πράξης “Εθνικό Πληροφοριακό Σύστημα Έρευνας και Τεχνολογίας: Υποδομή Συσσώρευσης, Τεκμηρίωσης και Διάθεσης Ψηφιακού Περιεχομένου με διασφάλιση διαλειτουργικότητας, μακροχρόνιας διατήρησης και ανοικτής πρόσβασης”. Η πράξη υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Μεταρρύθμιση του Δημόσιου Τομέα” (ΕΣΠΑ 2014-2020) και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση - Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και εθνικούς πόρους.