Με την ομιλία του πολιτικού επιστήμονα William Allen για την πολιτική διάσταση των δεδομένων και τη συσχέτιση τους με την ανθρώπινη μετανάστευση και κινητικότητα, ολοκληρώθηκε την Τετάρτη 8 Μαΐου 2019 o κύκλος των διαλέξεων του ΕΚΤ με κεντρικό θέμα «Μεγάλα Δεδομένα, Νέα Μέσα, Ζητήματα Τεκμηρίωσης: Μαθαίνοντας από πρωτοπόρα εγχειρήματα». Ο W. Allen στην εισήγησή του με θέμα "Η πολιτική των Μεγάλων Δεδομένων, Μετανάστευση και Κινητικότητα», μεταξύ άλλων επιχείρησε να αποδομήσει την κυρίαρχη αντίληψη ότι τα μεγάλα δεδομένα «μιλάνε» από μόνα τους χωρίς να χρειάζονται καν τη διαμεσολάβηση μιας θεωρίας για την ανάλυση και επεξεργασία τους.
Ο W. Allen (Fellow by Examination in Political and Development Studies, Madgalen College, University of Oxford, Research Officer, Centre on Migration, Policy, and Society / COMPAS) στην 4η και τελευταία εισήγηση του κύκλου διαλέξεων, υποστήριξε ότι η πολιτική των δεδομένων (data politics) είναι κεντρικής σημασίας σε πολλά και επείγοντα θέματα της κοινωνικής ζωής, καθώς και ότι η πολιτική που σχετίζεται με τη συλλογή, χρήση, αξιοποίηση των δεδομένων έχει τόσο κοινωνικές, πολιτισμικές και συναισθηματικές διαστάσεις όσο και τεχνολογικές και πρακτικές. Επιπλέον, παρόλο που ο W. Allen στην έρευνά του εστιάζει στο θέμα της μετανάστευσης και της κινητικότητας, η προσέγγισή του και τα συμπεράσματά του μπορούν να χρησιμοποιηθούν ευρύτερα στη μελέτη των Μεγάλων Δεδομένων.
Οι διαστάσεις της πολιτικής των δεδομένων
Τι εννοούμε όμως με τον όρο «πολιτική των δεδομένων»; Ο συγκεκριμένος όρος χρησιμοποιείται για να τονίσει ότι τα δεδομένα μπορούν να έχουν μεγάλη δύναμη σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, η οποία όμως δεν είναι μονοσήμαντα ορισμένη από τη φύση αυτών των δεδομένων, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο που θα γίνει η πρόσληψη και η χρησιμοποίησή τους από τους δυνητικούς χρήστες (κράτη, εταιρείες, πολίτες κ.ά.).
Πιο συγκεκριμένα, η πολιτική των δεδομένων αποτελείται από τρεις διαστάσεις:
α) Τους κόσμους των δεδομένων (data worlds) που σχετίζονται με τις υλικότητες και τις υποδομές μέσω των οποίων συλλέγονται και αξιοποιούνται τα δεδομένα.
β) Τα υποκείμενα τα οποία αφορούν τα δεδομένα (data subjects): αυτή η διάσταση σχετίζεται με τη δημιουργία νέου προφίλ ατόμων που σχετίζονται μεταξύ τους με διαφορετικούς τρόπους (π.χ. τα δεδομένα που προκύπτουν από τη χρήση του διαδικτύου ή τα ταξίδια που κάνεις κάποιος/α μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από το προφίλ που έχει κάποιος στην καθημερινή του ζωή).
γ) Δικαιώματα πάνω στα δεδομένα (data rights)∙ η διάσταση αυτή σχετίζεται με το ποιος έχει την ιδιοκτησία των δεδομένων που παράγονται. Για παράδειγμα, κάποιος χρήστης του διαδικτύου έχει την αποκλειστική ιδιοκτησία στα δεδομένα που παράγει με αυτή του την ιδιότητα ή μήπως μπορούν και τα κράτη και οι εταιρείες να εγείρουν αξιώσεις ως προς την ιδιοκτησία τους;
Προβληματισμοί για τη συλλογή των δεδομένων
Πώς σχετίζεται όμως η πολιτική των δεδομένων με τη μετανάστευση και την κινητικότητα συγκεκριμένα; Η συσχέτιση αυτή έχει τρεις διαστάσεις που αφορούν: τη συλλογή των δεδομένων, την κατηγοριοποίηση των δεδομένων, και την οπτικοποίησή τους. Η συλλογή των δεδομένων παρουσιάζει σημαντικές πρακτικές δυσκολίες και ερωτήματα τα οποία δεν είναι δυνατό να απαντηθούν με έναν αλγοριθμικό και «ουδέτερο» τρόπο. Για παράδειγμα, πώς ξέρουμε ότι τα δεδομένα αντανακλούν αυτό που νομίζουμε ότι αντανακλούν ή με άλλα λόγια πώς γνωρίζουμε ότι πράγματι γνωρίζουμε κάτι; Ως παράδειγμα για να εξηγήσει τη θέση του ο W.Allen χρησιμοποιεί τη χρήση των κινητών τηλεφώνων από τους πρόσφυγες κατά τη μετακίνησή τους από τη χώρα τους προς τον προορισμό τους.
Ο εταιρείες κινητής τηλεφωνίας προσλαμβάνουν ειδικούς στη συλλογή δεδομένων με σκοπό να μελετήσουν τις κινήσεις των προσφύγων μέσω του ίχνους που αφήνουν τα τηλέφωνά τους, ώστε να κατανοήσουν καλύτερα τις κινήσεις τους και να είναι σε θέση να τους προσφέρουν υπηρεσίες που θα τους βοηθούν σε αυτές τις μετακινήσεις. Πόσο αξιόπιστα όμως μπορεί να είναι τα δεδομένα που παράγονται από τη χρήση τηλεφώνων ανθρώπων που ενδεχομένως επιθυμούν να παραμείνουν «αόρατοι» για το μεγαλύτερο δυνατό χρονικό διάστημα, ή κρατούν το τηλέφωνο τους κλειστό την περισσότερη ώρα του ταξιδιού τους, διότι δεν γνωρίζουν πότε θα είναι ξανά σε θέση να το φορτίσουν κ.ο.κ.
Σε αυτή την περίπτωση τα δεδομένα που λαμβάνονται θα είναι πολύ διαφορετικά από ό,τι συμβαίνει στην πραγματικότητα. Ένα άλλο θέμα που προκύπτει από το συγκεκριμένο παράδειγμα έχει να κάνει με την ηθική. Πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε ότι ο σκοπός της συλλογής των συγκεκριμένων δεδομένων, η οποία σε πρώτη φάση γίνεται προς όφελος των προσφύγων, δεν θα αλλάξει στο μέλλον με σκοπό τον έλεγχο και τη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών;
Πώς γίνεται η κατηγοριοποίηση των δεδομένων
Όσον αφορά τη συζήτηση για την κατηγοριοποίηση των δεδομένων, αυτή έχει δύο κατευθύνσεις: τον ορισμό των υποκειμένων και την πρόβλεψη της μελλοντικής δράσης των υποκειμένων μέσω της κατηγοριοποίησης. Η πολιτική των δεδομένων στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει να κάνει με το ότι ο ορισμός ενός υποκειμένου δεν είναι ποτέ ουδέτερος, ενώ κάθε προσπάθεια ορισμού αφήνει εκτός της κατηγορίας μεγάλες ομάδες ατόμων. Ο W. Allen χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τον ορισμό του μετανάστη. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ μετανάστης είναι οποιοσδήποτε έχει ζήσει έξω από τη χώρα του για παραπάνω από έναν χρόνο.
Όπως επισήμανε ο W. Allen στην ομιλία του, αν σκεφτούμε όλοι μας ποιους θα εντάσσαμε στην κατηγορία του μετανάστη, θα καταλήγαμε ενδεχομένως σε διαφορετικούς ορισμούς, οι οποίοι πιθανότατα θα ήταν σε ασυμφωνία και με τον επίσημο ορισμό του ΟΗΕ. Πέραν αυτού, το γεγονός ότι μπορούμε να έχουμε εξελιγμένα δεδομένα δεν σημαίνει αυτόματα ότι έχουμε και εξελιγμένη ανάλυση αυτών των δεδομένων.
Η σημασία του ανθρώπινου παράγοντα όσον αφορά την ασφάλεια και τη φύλαξη των συνόρων δύσκολα μπορεί να υποβαθμιστεί όσο και αν έχει μεγαλώσει ο ρόλος των μηχανών στη φύλαξη των συνόρων, όπως κατέδειξε ο W. Allen στην εισήγησή του με πειστικά παραδείγματα, και αυτό δείχνει την κοινωνική διάσταση που έχει η πολιτική των δεδομένων.
Η σημασία της οπτικοποίησης των δεδομένων
Πέρα από τη συλλογή και την κατηγοριοποίηση των δεδομένων, εξαιρετική σημασία έχει η οπτικοποίησή τους. Η οπτικοποίηση των δεδομένων έχει πάντα ως στόχο να καταστεί δυνατή η κατανόηση των δεδομένων και έχει μεγάλη σημασία στην επιστήμη διαχρονικά. Η πολιτική των δεδομένων εδώ υπεισέρχεται μέσω της συμμετοχής πολλών ανθρώπων και ομάδων σε αυτή τη διαδικασία, οι οποίοι έχουν διαφορετικά ενδιαφέροντα, κίνητρα και ατζέντες.
Ανάμεσα στα δεδομένα που παράγονται από τους επιστήμονες και την οπτικοποιημένη μορφή τους μπορεί να παρεμβάλλονται επαγγελματίες της οπτικοποίησης, θεσμοί που έχουν αυτόν τον ρόλο, δημοσιογράφοι κ.ά. Το αποτέλεσμα της οπτικοποίησης δεν είναι μονοσήμαντο αλλά εξαρτάται κάθε φορά από το ποιοι εμπλέκονται στη διαδικασία και ποια όψη των δεδομένων επιθυμούν να αναδείξουν οι εμπλεκόμενοι ώστε να καταστήσουν πειστικότερο το επιχείρημά τους.
Ποιο είναι λοιπόν το νόημα στο να μελετάμε την πολιτική των δεδομένων γενικότερα και των Μεγάλων Δεδομένων ειδικότερα; Μια τέτοια μελέτη θα μας επιτρέψει να προχωρήσουμε πέρα από διλήμματα του τύπου «είναι καλά ή κακά τα Μεγάλα Δεδομένα;», αποδεχόμενοι ότι τα Μεγάλα Δεδομένα έχουν εισέλθει για τα καλά στη ζωή μας. Έτσι, θα μπορέσουμε να θέσουμε ερωτήματα σχετικά με την αποτελεσματικότητα των Μεγάλων Δεδομένων και την προσφορά τους στην κοινωνία, έχοντας ως δεδομένο ότι η λειτουργία τους δεν είναι μονοσήμαντη, αλλά εξαρτάται από κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους.
Ερωτήματα που θα μας βοηθήσουν να θέσουμε μια τέτοια ατζέντα είναι τα ακόλουθα: πώς χρησιμοποιούνται τα δεδομένα, από ποιον και για ποιον συλλέγονται, κάτω από ποιες συνθήκες και σε ποιο πλαίσιο χρησιμοποιούνται τα δεδομένα που συλλέγονται; Τα συγκεκριμένα ερωτήματα θα μπορούσαν να κατευθύνουν μια ερευνητική ατζέντα η οποία θα είχε ως στόχο να κατανοήσουμε γιατί τα δεδομένα έχουν αξία όχι μόνο για τα κράτη, τις επιχειρήσεις, τα ΜΜΕ, αλλά και για τους πολίτες και τους ίδιους τους μετανάστες..
Ο κύκλος διαλέξεων «Μεγάλα Δεδομένα, Νέα Μέσα, Ζητήματα Τεκμηρίωσης: Μαθαίνοντας από πρωτοπόρα εγχειρήματα» διοργανώθηκε από το Επιστημονικό Συμβούλιο του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΣΕΚΤ), με την υποστήριξη του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Επιστήμη, Τεχνολογία, Κοινωνία - Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας» του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η 1η διάλεξη, πραγματοποιήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου από τον Andreas Fickers, Καθηγητή Σύγχρονης και Ψηφιακής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λουξεμβούργου και Διευθυντή του Κέντρου για τη Σύγχρονη και Ψηφιακή Ιστορία (Luxembourg Center for Contemporary and Digital History, C2DH). Ακολούθησε η 2η διάλεξη στις 20 Μαρτίου, με εισηγητή τον Χρήστο Αρβανιτίδη, Διευθυντή Ερευνών, Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), ενώ την 3η διάλεξη στις 10 Απριλίου 2019 έδωσε ο Jürgen Neyer, Professor and Vice-President of International Affairs, Director of the Centre for the Internet and Human Rights (CIHR), European University Viadrina.