Ένταξη της υποδομής OPERAS στον ευρωπαϊκό χάρτη ερευνητικών υποδομών ESFRI

Το Ευρωπαϊκό Στρατηγικό Φόρουμ Ερευνητικών Υποδομών (ESFRI) ανακοίνωσε τις 11 νέες ερευνητικές υποδομές που εντάσσονται στον Οδικό Χάρτη 2021 (ESFRI Roadmap 2021). Πρόκειται για 11 προτάσεις οι οποίες επιλέχθηκαν με βάση την επιστημονική τους αριστεία και ωριμότητα και εντάσσονται με τη μορφή νέων έργων στον επικαιροποιημένο οδικό χάρτη. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και η υποδομή OPERAS (Open Access in the European Research Area through Scholarly Communication), στην οποία συμμετέχει το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ). Τα νέα έργα αναμένεται να συμβάλλουν στην υποστήριξη σημαντικών ευρωπαϊκών προτεραιοτήτων.

Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του ESFRI Roadmap 2021 είναι η ανανέωση της δέσμευσης για επενδύσεις στις ερευνητικές υποδομές, με τη συνολική επένδυση για τα 11 έργα να ανέρχεται σε 4,164 δισεκατομμύρια ευρώ (380 εκατομμύρια ευρώ κατά μέσο όρο), ενώ στον Οδικό Χάρτη του 2018 ανερχόταν σε 674 εκατομμύρια ευρώ (112 εκατομμύρια ευρώ κατά μέσο όρο).

Το ESFRI (European Strategy Forum on Research Infrastructures) από τη δημιουργία του το 2002 στηρίζει τη διαμόρφωση μιας συνεκτικής στρατηγικής για τις ερευνητικές υποδομές στην Ευρώπη, διευκολύνει τις πρωτοβουλίες για την καλύτερη αξιοποίηση και ανάπτυξη των ερευνητικών υποδομών, διαμορφώνει τον Ευρωπαϊκό Οδικό Χάρτη για τις ερευνητικές υποδομές των επόμενων 10-20 ετών και παρακολουθεί την υλοποίηση των σχετικών έργων.

Η υποδομή OPERAS συνιστά μια ερευνητική υποδομή για την υποστήριξη και προώθηση της Ανοικτής Επιστήμης, καθώς και τη βελτίωση της ακαδημαϊκής επικοινωνίας στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες (ΑΚΕ). Η αποστολή του είναι ο συντονισμός και η ένωση των υπαρχουσών υποδομών σε μια ομοσπονδία ώστε να εξυπηρετηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι ανάγκες των ερευνητών ΑΚΕ στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αποτελείται από 53 μέλη που προέρχονται από 16 ευρωπαϊκές χώρες και συντονιστές το Open Edition και Huma-Num. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ) είναι από τα ιδρυτικά μέλη της ερευνητικής υποδομής OPERAS.

Η ένταξη στο ESFRI συνιστά ύψιστη αναγνώριση για μια ερευνητική υποδομή και συνάμα ένα ορόσημο για την περαιτέρω ανάπτυξη της OPERAS, γεγονός που αποτελεί ταυτόχρονα ένα σημαντικό βήμα για την προώθηση της ανοικτής ακαδημαϊκής επικοινωνίας στην Ευρώπη. Όπως αναφέρει η συν-συντονίστρια της υποδομής OPERAS, Suzanne Dumouchel (Huma-Num) «Είμαστε ιδιαίτερη υπερήφανοι για την ένταξη του OPERAS στο ESFRI 2021. Ταυτόχρονα μας δίνει και μια σημαντική ευθύνη. Είμαστε πλέον σε θέση να υλοποιήσουμε το όραμά μας που αφορά την υποστήριξη της ανοικτής ακαδημαϊκής επικοινωνίας στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές επιστήμες (ΑΚΕ). Είμαστε έτοιμοι να τηρήσουμε τη δέσμευσή μας αυτή. Για εμάς πρόκειται για την αρχή μιας νέας περιπέτειας».

Η συμβολή του ΕΚΤ στην ευρωπαϊκή ερευνητική υποδομή OPERAS 

H ερευνητική υποδομή OPERAS από το 2014 μέχρι σήμερα έχει λάβει σημαντική υποστήριξη για την ανάπτυξή των υπηρεσιών της καθώς και την ένταξη νέων μελών σε αυτή, μέσω της υλοποίησης σειράς ευρωπαϊκών χρηματοδοτούμενων έργων, όπως το OPERAS-D (Design), το HIRMEOS, το OPERAS-P (Preparation), και το TRIPLE. Το ΕΚΤ, βασικός εταίρος του OPERAS, συμμετείχε στο σύνολο των προαναφερόμενων έργων.

Με στόχο την εισαγωγή των αρχών της Ανοικτής Επιστήμης στις ΑΚΕ και τη διασφάλιση της αποτελεσματικής διάχυσης και πρόσβασης στα ερευνητικά αποτελέσματα, το 2014 ιδρύθηκε το δίκτυο OPERAS, στο οποίο συμμετείχαν αρχικά 16 φορείς, μεταξύ των οποίων και το ΕΚΤ.

Από το 2017 μέχρι και το 2018 στο πλαίσιο του έργου OPERAS-D προσδιορίστηκαν οι μακροπρόθεσμες απαιτήσεις για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής υποδομής για την ανοικτή πρόσβαση στις δημοσιεύσεις στις ΑKE. Για τον σκοπό αυτό, στο πλαίσιο του έργου εκπονήθηκε ειδική μελέτη για τα μοντέλα διακυβέρνησης και τις δομές των υπηρεσιών που θα παρέχει η υποδομή και διαμορφώθηκε οδικός χάρτης για τα επόμενα βήματα.

Από το 2019 μέχρι το 2021 στο πλαίσιο του έργου OPERAS-P διεκπεραιώθηκαν οι προπαρασκευαστικές εργασίες ενόψει της υποψηφιότητας του δικτύου OPERAS για την ένταξη στο δίκτυο υποδομών ESFRI και η προετοιμασία των φορέων και των υποδομών που αυτοί υποστηρίζουν για την υλοποίηση των προβλεπόμενων από το ESFRI αναβαθμίσεων, καθώς και η ανάπτυξη της ερευνητικής υποδομής OPERAS. Παράλληλα, διαμόρφωθηκε το πλαίσιο διακυβέρνησης μέσω της απόκτησης νομικής μορφής. Το ΕΚΤ συμμετείχε στο έργο OPERAS-P ως εταίρος, με αντικείμενο τη δημιουργία και την υποστήριξη ενός forum για τις κοινότητες χρηστών, και με ενεργό συμμετοχή στις δράσεις ενημέρωσης.

Επίσης, το 2019 ολοκληρώθηκε το έργο HIRMEOS στο οποίο συμμετείχε και το ΕΚΤ μέσω της εκδοτικής πλατφόρμας eBooks του EKT ePublishing. Το έργο αναγνωρίζοντας τις μονογραφίες ως το κύριο μέσο επιστημονικής επικοινωνίας στις ΑΚΕ, εστίασε το ενδιαφέρον του στην ανάπτυξη τεχνικών λύσεων προς την αποτελεσματικότερη διάδοσή τους στο ψηφιακό οικοσύστημα έρευνας. Το HIRMEOS αξιοποίησε ψηφιακές τεχνολογίες και πρότυπα που χρησιμοποιούνται ευρέως από τους ηλεκτρονικούς εκδότες, προσαρμόζοντάς τα σε αυτές τις πέντε πλατφόρμες που διαχειρίζονται οι εταίροι του έργου (OpenEdition Books, OAPEN Library, EKT eBooks, Ubiquity Press και Göttingen University Press). Συγκεκριμένα, οι εκδοτικές πλατφόρμες εμπλουτίσθηκαν με εργαλεία που επιτρέπουν την απόδοση μοναδικών αναγνωριστικών για την ταυτοποίηση του περιεχομένου (DOI) και των συγγραφέων (ORCID), ενισχύουν τη διαλειτουργικότητα των ψηφιακών δημοσιεύσεων, και επιτρέπουν την αυτοματοποιημένη πιστοποίηση των μονογραφιών μέσω της υπηρεσίας Directory of Open Access Books (DOAB). Παράλληλα, αναπτύχθηκαν νέες λειτουργικότητες για την εξαγωγή μετρικών στοιχείων αναγνωσιμότητας και την επισημείωση του περιεχομένου από τους ερευνητές με δυνατότητα αναγνώρισης οντοτήτων που παρατίθενται στο κείμενο.

Τέλος, από το 2019 μέχρι το τέλος του 2023 υλοποιείται το έργο TRIPLE (Transforming Research through Innovative Practices for Linked interdisciplinary Exploration) το οποίο στοχεύει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η έρευνα στις ΑΚΕ. Στην καρδιά του TRIPLE βρίσκεται η δημιουργία ψηφιακής πλατφόρμας με στόχο την αναζήτηση, εύρεση και επαναχρησιμοποίηση υλικού (δημοσιεύσεων, δεδομένων, κ.α.), αλλά και τη δικτύωση των ερευνητών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αίροντας τους φραγμούς που εμποδίζουν τη συνεργασία των ερευνητών ΑΚΕ, είτε αυτοί οφείλονται στο ότι οι επιστήμονες ανήκουν σε διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους είτε στο ότι αυτοί εκφράζονται σε διαφορετική γλώσσα.