Οι δράσεις για τη διαχείριση, πρόληψη και έλεγχο της νόσου προϋποθέτουν συνεχή παρακολούθηση των επιστημονικών ανακαλύψεων, καθώς νέα αποτελέσματα έρευνας δημοσιεύονται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Για τους επιστήμονες, η πανδημία έχει αποτελέσει μία εξαιρετικά σπάνια ευκαιρία να εξετάσουν συνδυαστικά ένα μεγάλο εύρος επιστημονικών τομέων. Σε μια προσπάθεια να καταγραφεί ένα στιγμιότυπο του διεθνούς τοπίου των επιστημονικών δημοσιεύσεων που σχετίζονται με την COVID-19, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ) πραγματοποίησε βιβλιομετρική ανάλυση των επιστημονικών δημοσιεύσεων σε διεθνές επίπεδο, με στοιχεία για τη συμμετοχή των Ελλήνων ερευνητών, αξιοποιώντας το ευρετήριο αξιολογημένων δημοσιεύσεων Web of Science (WoS) της Clarivate Analytics.
Συγκεκριμένα, ανακτήθηκαν 82.984 δημοσιεύσεις σχετικά με τους κορονοϊούς από το 1968 και μετά. Οι 67.360 από αυτές (81%) προέκυψαν από έρευνες της περιόδου 1 Ιανουαρίου - 21 Δεκεμβρίου 2020, ενδεικτικό της ταχύτητας με την οποία η επιστημονική κοινότητα ανταποκρίνεται στην πανδημία.
Οι επικρατέστεροι τίτλοι περιοδικών που οι ερευνητές επέλεξαν να δημοσιευτούν τα επιστημονικά τους επιτεύγματα είναι: The British Medical Journal με 1.142 δημοσιεύσεις (1,7%), Journal of Medical Virology με το 1,1% των δημοσιεύσεων, και International Journal of Εnvironmental Research and Public Health με 637 (0,9%).
Ακολουθούν το CUREUS, ένα αμιγώς ανοικτής πρόσβασης (ΑΠ) περιοδικό, το οποίο μαζί με το PLOS ONE, επίσης ΑΠ, έχουν συνολικά φιλοξενήσει το 1,35% των επιστημονικών δημοσιεύσεων για COVID-19. Το γεγονός αυτό δείχνει μια στροφή των ερευνητών προς τα περιοδικά ΑΠ, σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη ότι τα περιοδικά μεγάλων εμπορικών εκδοτικών οίκων με υψηλό Impact Factor είναι αυτά που προτιμώνται.
Η πιεστική ανάγκη για γνωστοποίηση των επιστημονικών ανακαλύψεων σε πραγματικό χρόνο, προκειμένου να υποστηριχτεί η άμεση λήψη αποφάσεων, αλλά και να καταπολεμηθεί η παραπληροφόρηση, επιτάχυναν τις εξελίξεις στον τρόπο δημοσίευσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων, οι οποίες θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε τρεις μεγάλες αλλαγές:
1. Η ενίσχυση της ΑΠ σε δημοσιεύσεις, ερευνητικά δεδομένα και πρωτόκολλα. Από τα στοιχεία στο WoS, το 86% των δημοσιεύσεων που αφορούν την COVID-19, διατίθενται με ΑΠ.
2. Η ενθάρρυνση της διάθεσης προδημοσιεύσεων μέσα από preprint servers. Σε medRxiv and bioRxiv, μέχρι 21/12/2020, οι προδημοσιεύσεις για COVID-19 και SARS-CoV-2 ανέρχονταν σε 11.623 (9.092 medRxiv, 2.531 bioRxiv).
3. Η επιτάχυνση των διαδικασιών ομότιμης κρίσης (peer-review). Οι εκδότες δίνουν προτεραιότητα στην αξιολόγηση των άρθρων για COVID-19, απευθύνοντας ανοικτές προσκλήσεις σε ερευνητές να αναθεωρήσουν τα άρθρα σε σύντομα χρονικά διαστήματα, ενθαρρύνοντας νέους ερευνητές να συμμετέχουν στη διαδικασία και αξιοποιώντας διαδραστικά μέσα, όπως οι βιντεοκλήσεις με τους συγγραφείς.
Χρησιμοποιώντας τον αριθμό των δημοσιευμένων εργασιών ως δείκτη εθνικών ερευνητικών επιτευγμάτων, προκύπτει ότι οι ΗΠΑ έχουν τη μεγαλύτερη συμμετοχή στην παγκόσμια έρευνα (28%), με κορυφαίο το Harvard Medical School (1,76% των δημοσιεύσεων). Το 12,6% του συνόλου των δημοσιεύσεων συνδέονται με κάποιον φορέα στην Κίνα, με το Huazhong University of Science and Technology να έχει παράγει το 1,54% των δημοσιεύσεων παγκοσμίως. Ακολουθούν η Ιταλία, το Ην. Βασίλειο και η Ινδία. Φαίνεται ότι ο βαθμός παραγωγής έρευνας των χωρών είναι σε ευθεία αναλογία με τον βαθμό που αυτές οι χώρες έχουν πληγεί από την πανδημία.
Ο Chaolin Huang αποδεικνύεται ο πιο επιδραστικός συγγραφέας. Το άρθρο στο The Lancet για την επιδημιολογία, την εργαστηριακή διάγνωση, τα συμπτώματα και τα κλινικά αποτελέσματα της COVID-19, συγκέντρωσε 8.165 παραπομπές. Ακολουθεί το άρθρο της ομάδας China Medical Treatment Expert Grp (New England Journal of Medicine) για τα κλινικά χαρακτηριστικά της COVID-19, με 5.238 αναφορές.
Τα 10 άρθρα με τη μεγαλύτερη απήχηση έχουν λάβει συνολικά 43.573 αναφορές και δημοσιεύτηκαν σε 4 κορυφαία περιοδικά (The Lancet 16.770 αναφορές, New England Journal of Medicine 12.513 αναφορές, JAMA-Journal of the American Medical Association 7.462 αναφορές, Nature 6.828 αναφορές). Επιβεβαιώνεται έτσι το στερεότυπο στον χώρο των επιστημονικών εκδόσεων, που θέλει τα κορυφαία άρθρα να δημοσιεύονται σε περιοδικά υψηλού αντίκτυπου.
Η συμμετοχή της Ελλάδας στην έρευνα για την COVID-19
Εστιάζοντας στην ελληνική συμμετοχή στην επιστημονική έρευνα για την πανδημία COVID-19, για την περίοδο περιόδου 1 Ιανουαρίου - 21 Δεκεμβρίου 2020 προκύπτει ότι έχουν ευρετηριαστεί 683 δημοσιεύσεις, που έχουν προκύψει από τη συνεργασία 4.778 συγγραφέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, με την Ελλάδα να βρίσκεται στην 27η θέση σε σύνολο 207 χωρών.
Συνολικά, οι δημοσιεύσεις για COVID-19 με τη συμμετοχή Ελλήνων επιστημόνων, έλαβαν 6.165 αναφορές από άλλες εργασίες, με μέσο όρο 9,03 αναφορές ανά δημοσίευμα, ενώ ο h-index (βιβλιομετρικός δείκτης επιστημονικής ποιότητας) για το σύνολο των εργασιών ανέρχεται στο 37.
Στην πρώτη θέση των δημοσιεύσεων, με βάση τις αναφορές, βρίσκεται το Letter στο The Lancet Respiratory Medicine, με τον George Karakiulakis (Ιατρική Σχολή ΑΠΘ), στη συγγραφική ομάδα, το οποίο έχει λάβει 677 αναφορές, που αντιστοιχούν στο 11% του συνόλου των αναφορών. Από τους Έλληνες επιστήμονες, οι Demetrios A. Spandidos, Sotirios Tsiodras και Aristidis Tsatsakis συμμετείχαν στη συν-συγγραφή των περισσότερων δημοσιεύσεων, με 31, 30, 15 εργασίες, αντίστοιχα.
Όσον αφορά τους ελληνικούς φορείς με τις περισσότερες δημοσιεύσεις, στην πρώτη θέση είναι το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (37,8% των δημοσιεύσεων). Ακολουθούν το ΑΠΘ (14,4%), το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (10,4%), το Πανεπιστήμιο Πάτρας (9,6%) και το Πανεπιστήμιο Κρήτης (9,1%).
Όσον αφορά τα περιοδικά, στο Experimental and Therapeutic Medicine δημοσιεύτηκαν 17 άρθρα που αντιστοιχούν στο 2,4% του συνόλου, στο Hellenic Journal of Nuclear Medicine 9 άρθρα (1,3%) και στο International Journal of Environmental Research and Public Health 9 άρθρα (1,4%). Συνολικά, 60 άρθρα (9,6%) έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά που εκδίδονται στην Ελλάδα. Οι δημοσιεύσεις σε περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης ανέρχονται σε 599 (δηλ. το 88% του συνόλου).
Στην έρευνά τους οι Έλληνες συνεργάστηκαν με επιστήμονες ή με επιστημονικές ομάδες από 99 διαφορετικές χώρες. Με βάση τον αριθμό των εργασιών που δημοσιεύτηκαν συνεργατικά, οι 5 χώρες με τις οποίες υπήρξε μεγαλύτερη συνεργασία είναι η Ιταλία (23%), οι ΗΠΑ (22%), η Αγγλία (20%), η Γερμανία (14%) και η Ισπανία (13%).
Η αξιολόγηση των θεματικών επιστημονικών περιοχών και των λέξεων κλειδιών των δημοσιεύσεων δείχνει ότι η έρευνα που διενεργείται από τους Έλληνες επιστήμονες και τα δίκτυά τους, καλύπτει σε μεγάλο βαθμό (74,6 %) ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων της Ιατρικής και των Επιστημών Υγείας. Το 62% αυτών των εργασιών είναι στην κατηγορία της Κλινικής Ιατρικής και μεγάλο μέρος τους αφορά τη γενική και εσωτερική ιατρική, τις διαγνωστικές μεθόδους στα καρδιαγγειακά νοσήματα και τις πνευμονοπάθειες. Σε ποσοστό 13% οι δημοσιεύσεις εντάσσονται στην ευρεία θεματική βασική ιατρική και ειδικότερα την ανοσολογία και τις φαρμακευτικές και μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις. Τα υπόλοιπα συγγράμματα αφορούν την ιατρική έρευνα και την πειραματική ιατρική στην COVID-19 σε ποσοστό 9%, τη δημόσια και περιβαλλοντική υγεία, την υγεία της εργασίας, την πολιτική για την υγεία και τις υπηρεσίες κ.ά.
Ένα ποσοστό 13,7% των δημοσιεύσεων αφορούν την έρευνα για COVID-19 από την πλευρά των Φυσικών Επιστημών, κυρίως περιβαλλοντικές επιστήμες (20%), βιοχημεία και μοριακή βιολογία (14%), ιολογία (11%), μικροβιολογία (13%) και διεπιστημονικές εφαρμογές επιστήμης ηλεκτρονικών υπολογιστών και μαθηματικών. Τα αποτελέσματα της έρευνας σε αυτές της επιστήμες, παρέχουν κυρίως υποστήριξη στον τομέα πρόληψης & ελέγχου μέσω έξυπνων τεχνολογιών καθώς και στη διάγνωση, την πρόληψη και την ανάλυση της πανδημίας.
Η εξάπλωση της πανδημίας αποτέλεσε αντικείμενο και των ερευνητών στις Κοινωνικές Επιστήμες (6,3% των δημοσιεύσεων), κυρίως για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της πανδημίας, την ανθρώπινη ψυχολογία και συμπεριφορά, τον τουρισμό και την οικονομία. Ακολουθούν η Μηχανική και Τεχνολογία (4,6%) και οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες (0,4%) με αντικείμενο έρευνας τη φιλοσοφία, τη θρησκεία και τις τέχνες στο πλαίσιο της κρίσης COVID-19.
Το παρόν άρθρο αποτελεί επικαιροποιημένη εκδοχή (στοιχεία: 1 Ιανουαρίου – 21 Δεκεμβρίου 2020) του άρθρου "Η επιστημονική παραγωγή για την COVID-19. Μια βιβλιομετρική ανάλυση" της Ιωάννας Σαραντοπούλου, που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 119 του περιοδικού «Καινοτομία, Έρευνα & Ψηφιακή Οικονομία». Φωτογραφία: Γιάννης Βουλγαράκης