Η ερώτηση κλειδί είναι να αναρωτηθούμε τι σημαίνει Ανοικτή Επιστήμη στη σημερινή εποχή

Για να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση πρέπει πρώτα να επισημάνουμε ότι ήδη από την απαρχή της σύγχρονης εποχής της επιστήμης, πριν από 300 χρόνια, η τελευταία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα "ανοικτό εγχείρημα". Η ανοικτότητα στην επιστήμη ξεκίνησε από την κίνηση κάποιων σημαντικών εκπαιδευτικών κοινοτήτων της εποχής, όπως η Royal Society του Λονδίνου, οι οποίες αποφάσισαν τη δημοσίευση και έκδοση της μεταξύ τους ιδιωτικής αλληλογραφίας τους.

Ενδεικτικό είναι ότι, όπως υποστηρίζουν πολλοί ιστορικοί της επιστήμης, οι επιστημονικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα, οι οποίες συνέβαλαν εξαιρετικά στην ενίσχυση της γνώσης μας για τον κόσμο, ήταν αποτέλεσμα της αύξησης της ανοικτής επικοινωνίας της επιστήμης. Οι συντάκτες αυτών των πρώιμων περιοδικών έθεσαν σημαντικές βάσεις και άσκησαν μεγάλη επιρροή σχετικά με την Ανοικτότητα. Θεωρούσαν ότι η δημοσίευση δεν πρέπει να περιλαμβάνει μόνο τη γενική ιδέα (concept) της έρευνας, αλλά και τα επιστημονικά δεδομένα και τις αποδείξεις που την υποστηρίζουν.

Αυτός ο τρόπος δημοσίευσης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην πρόοδο της επιστήμης. Επέτρεψε σε άλλους ερευνητές να διερευνήσουν τις ιδέες, να εξετάσουν τις αποδείξεις και να αναρωτηθούν αν υπάρχει λογική σύνδεση μεταξύ τους. Επιπλέον, έδωσε την ευκαιρία για εξέλιξη και αναπαραγωγή είτε των παρατηρήσεων είτε των πειραμάτων, υπό την προϋπόθεση ότι οι λεπτομέρειές τους ήταν επαρκείς.

Επομένως, η Ανοικτή Επιστήμη δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Ωστόσο, αυτό που είναι κρίσιμο αυτή τη στιγμή είναι η ανάγκη για επανεφεύρεση της Ανοικτής Επιστήμης. Τα τελευταία 20 - 30 χρόνια έχουν σημειωθεί δραματικές αλλαγές στους τρόπους απόκτησης πληροφορίας. Τα ισχυρά νέα ηλεκτρονικά μέσα, τις περισσότερες φορές, μας δίνουν πλέον πρόσβαση σε τεράστιες ποσότητες δεδομένων, πρωτοφανείς ως τώρα. Μπορούμε έτσι να επεξεργαστούμε, να αποθηκεύσουμε και να μεταδώσουμε άμεσα τα επιστημονικά δεδομένα και τις ιδέες μας.

Τελικά, η ερώτηση κλειδί είναι να αναρωτηθούμε τι σημαίνει Ανοικτή Επιστήμη στη σημερινή εποχή. Αυτό γιατί πλέον δεν υπάρχει απολύτως καμία αμφιβολία ότι η ικανότητα της επιστήμης να λειτουργεί ως ο πιο αξιόπιστος τρόπος απόκτησης γνώσης, εξαρτάται από το πώς ορίζουμε και διαχειριζόμαστε την ανοικτότητα (openness) της επιστήμης.

Αρχικά είναι σημαντικό να καταλάβουμε τι είναι αυτό που έχει αλλάξει. Γιατί χρειαζόμαστε να επανεφεύρουμε την Ανοικτή Επιστήμη; Η απάντηση είναι πολύ απλή.

Υπάρχει ανάγκη να γυρίσουμε πίσω στην ιδέα της ταυτόχρονης δημοσίευσης επιστημονικής ιδέας και δεδομένων. Βεβαίως, αυτό δεν είναι πλέον δυνατόν να συμβεί σε έντυπη μορφή, αλλά υπάρχουν πολλές βάσεις δεδομένων δημοσία προσβάσιμες, για απόθεση δεδομένων.

Για παράδειγμα, πριν από 40 χρόνια όταν δημοσίευα ένα άρθρο σε ένα επιστημονικό περιοδικό είχα τη δυνατότητα να παρουσιάσω παράλληλα και τα δεδομένα μου. Με την υφιστάμενη κατάσταση, όμως, κάτι τέτοιο είναι αδύνατον γιατί απλούστατα η ποσότητα των δεδομένων που υπάρχουν είναι τεράστια.

Επομένως, κατά μια έννοια, έχουμε χάσει έναν από τους βασικότερους κανόνες της δημοσίευσης των αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας. Τα δεδομένα μιας έρευνας πρέπει να δημοσιεύονται σε συνδυασμό με την ιδέα, ενώ τώρα δημοσιεύουμε την ιδέα, τείνοντας όμως προς τη μη δημοσίευση των δεδομένων. Αυτό το φαινόμενο είναι πολύ κρίσιμο, καθώς θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ιδέα μιας επιστημονικής έρευνας λειτουργεί σαν διαφήμιση για την επιστήμη, ενώ η αληθινή επιστήμη έγκειται στα δεδομένα.

Για να απαντήσω τώρα στην ερώτησή σας, η ακαδημαϊκή κοινότητα χρειάζεται να συμβάλει με διάφορους τρόπους. Πρώτον, οι επιστήμονες πρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα ότι τα επιστημονικά δεδομένα δεν είναι κτήμα μας, αλλά ανήκουν και στους συμπολίτες μας οι οποίοι ως φορολογούμενοι έχουν πληρώσει για την έρευνα που διεξάγουμε. Εμείς είμαστε απλώς θεματοφύλακες των δεδομένων, για λογαριασμό τους.

Δεύτερον, την ευθύνη για την πραγματοποίηση της Ανοικτής Πρόσβασης έχουν και τα ιδρύματα που απασχολούν τους επιστήμονες οι οποίοι παράγουν γνώση εκ μέρους τους. Πρέπει δηλαδή να φροντίζουν για την ταυτόχρονη δημοσίευση της ιδέας και των δεδομένων.

Τρίτον, όσοι χρηματοδοτούν την επιστήμη πρέπει να υποστηρίξουν το γεγονός ότι εφόσον χρηματοδοτούν την επιστήμη που κάνουν οι επιστήμονες, πρέπει να εξασφαλίσουν ότι τα δεδομένα θα είναι ανοικτά.

Τέλος, αυτοί που δημοσιεύουν τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας πρέπει να εγγυηθούν ότι η δημοσίευση άρθρων θα γίνεται μόνο στην περίπτωση που τα επιστημονικά της δεδομένα θα είναι ταυτόχρονα διαθέσιμα σε κάποια προσβάσιμη βάση δεδομένων.

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους οι επιστήμονες χρειάζεται να επικοινωνούν την επιστήμη στο ευρύ κοινό. Αρχικά, η επιστήμη είναι συναρπαστική. Ποια είναι η διαδικασία της κατανόησης του τρόπου ζωής, εξέλιξης και ανάπτυξης των ζώων και των φυτών; Πώς λειτουργούν οι ωκεανοί ή οι κινήσεις των πλανητών; Είναι ερωτήματα που ο άνθρωπος, περίεργος από τη φύση του, θέλει να απαντήσει.

Υπάρχει όμως και μια πιο ουσιώδης όψη, ότι δηλαδή η επιστήμη άλλαζε, αλλάζει και θα συνεχίσει να αλλάζει τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι σημαντικό να έχουμε εμείς λόγο επί της αλλαγής, ως μέλη αυτής της κοινωνίας. Δεν θα έπρεπε να ευχόμαστε να συμβαίνουν αλλαγές χωρίς κριτήρια.

Η επιστήμη είναι πολύ δύσκολη, καθώς χρειάζεται σκέψη και εφαρμογή, προσεκτική δουλειά. Είναι ανάγκη να κατανοούν οι πολίτες την επιστήμη καλύτερα, γιατί αυτό θα τους βοηθήσει να παίρνουν καλύτερες αποφάσεις, οι οποίες μπορεί και να επηρεάζουν όλους μας. Μέρος της πρόκλησης αυτής για τους επιστήμονες είναι το γεγονός ότι πρέπει να προσδιορίσουμε τους τομείς αυτούς που είναι δημόσιου ενδιαφέροντος.

Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουν οι συμπολίτες μας όχι μόνο μια επιστημονική ιδέα, αλλά και τις αποδείξεις που την διέπουν. Ο λόγος που το λέω αυτό είναι γιατί, ειδικά τα τελευταία χρόνια, πολλοί πολίτες δεν ικανοποιούνται πλέον από το να ακούν έναν επιστήμονα να τους υποδεικνύει απλά τι να πιστέψουν, και σωστά πράττουν κατά τη γνώμη μου. Αυτό που θέλουν να δουν είναι οι αποδείξεις που συνοδεύουν τις επιστημονικές ιδέες, έτσι ώστε να μπορούν να πείθουν τους εαυτούς τους ότι αυτό είναι το σωστό. Αυτό φαίνεται πιο καθαρά σε τομείς, όπως η Ιατρική, όπου οι άνθρωποι θέλουν να γνωρίζουν τις αποδείξεις ενδεχόμενων επιπτώσεων μιας ασθένειας σε αυτούς ή τις οικογένειές τους και του περιβάλλοντός τους, και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν να τις αποφύγουν.

Συνεπώς, ο διάλογος μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας είναι πολύ σημαντικός. Δεν είναι πια αρκετό να ενεργεί κανείς σαν να ήταν ο Πάπας και να ισχυρίζεται ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Οι συμπολίτες μας είναι νοήμονες, αυξανόμενα μορφωμένοι και πρέπει να τους παρουσιάζουμε αποδείξεις και δεδομένα, ώστε να μπορούν από μόνοι τους να αποφασίζουν τι θα πιστεύουν ή όχι.