Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις: καινοτομία, εξωστρέφεια, πρόσβαση στη χρηματοδότηση και δομές στήριξης τα κλειδιά για την ανάπτυξή τους

Καινοτομία, εξωστρέφεια, πρόσβαση στη χρηματοδότηση και δομές στήριξης τα κλειδιά για την ανάπτυξή τους

Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜμΕ) αποτελούν την κινητήριο δύναμη της οικονομίας, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, συμβάλουν σημαντικά στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, στην παραγωγή προστιθέμενης αξίας και έχουν σημαντική συνεισφορά στο ΑΕΠ. Διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της απασχόλησης, της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας, ενώ εξασφαλίζουν την κοινωνική σταθερότητα.

Η επιβίωσή τους, ωστόσο, δεν είναι εύκολη υπόθεση στο σημερινό παγκόσμιο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Απαιτείται συνεχής εκσυγχρονισμός στην παραγωγή και τη διαχείριση, καινοτόμες υπηρεσίες και προϊόντα, πρόσβαση σε σχετική πληροφόρηση και χρηματοδότηση, υιοθέτηση προηγμένων τεχνολογιών, αξιοποίηση δεδομένων, δικτύωση και συνεργασίες. Καθοριστικός είναι ο ρόλος της Πολιτείας για τη στήριξη της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας, μέσα από τη διαμόρφωση ευνοϊκού περιβάλλοντος και με τη δημιουργία δομών στήριξης.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο (ΕΕ-28), το 99,8% των επιχειρήσεων σε όλους τους κλάδους, εκτός από τον χρηματοπιστωτικό, είναι ΜμΕ. Αυτές οι επιχειρήσεις απασχολούν 93 εκατομμύρια ανθρώπους, που αντιστοιχεί στο 67% της συνολικής απασχόλησης. Η πλειονότητα αυτών των ΜμΕ (93%) είναι μικρές επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερα από 10 άτομα. Στην Ελλάδα, το πλήθος τους είναι κοντά στο 99,9% του συνολικού αριθμού των επιχειρήσεων. Καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων και κλάδων. Αντιπροσωπεύουν περίπου το 19,3% του ΑΕΠ και το 87% της απασχόλησης σε επιχειρήσεις.

Δεδομένης της σημασίας τους για την οικονομία της Ευρώπης, οι ΜμΕ αποτελούν μείζονα προτεραιότητα της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποια κάνει στοχευμένες ενέργειες ώστε να προωθεί την επιχειρηματικότητα και την καινοτομία για τις ΜμΕ, να βελτιώνει το περιβάλλον τους και να δημιουργεί τις συνθήκες για να ξεδιπλώσουν όλο τους το δυναμικό στη σημερινή παγκόσμια οικονομία.

Στο αφιέρωμα του τεύχους αυτού παρουσιάζουμε τα κύρια σημεία πρόσφατων εκθέσεων και μελετών για την κατάσταση, τις προκλήσεις και τις προοπτικές των ΜμΕ, όπως επίσης πρωτοβουλίες, υπηρεσίες και χρηματοδοτικά εργαλεία που ενισχύουν τις ΜμΕ σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Tα συμπεράσματα της ετήσιας έκθεσης για τις ευρωπαϊκές ΜμΕ

Οι ΜμE στην Ελλάδα: κατάσταση και προοπτικές

Οι ΜμΕ στις χώρες του ΟΟΣΑ: Ο ρόλος της χρηματοδότησης και της καινοτομίας 

Η συμβολή του Enterprise Europe Network στην ανάπτυξη των ΜμΕ

Το ΕΚΤ αρωγός στις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις 

Χρηματοδοτικά εργαλεία για τις ελληνικές ΜμΕ 

Tα συμπεράσματα της ετήσιας έκθεσης για τις ευρωπαϊκές ΜμΕ

Η ετήσια έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2016/2017 (Annual Report on European SMEs 2016/2017) επιχειρεί την καταγραφή της δραστηριότητας και της επίδοσης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ. Οι τρεις βασικοί δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή ειναι ο αριθμός των ΜμΕ, τα επίπεδα απασχόλησης και η προστιθέμενη αξία (που ορίζεται ως το ακαθάριστο εισόδημα απο λειτουργικές δραστηριότητες, αφού αφαιρεθούν οι λειτουργικές επιδοτήσεις και οι έμμεσοι φόροι).

Με βάση τα ευρήματα της έκθεσης, επιβεβαιώνεται η ανοδική πορεία της ευρωπαϊκής οικονομίας, καθώς οι τρεις βασικοί δείκτες σημείωσαν σημαντική βελτίωση σε σχέση με τα προηγούμενα έτη, ενώ παράλληλα οι προβλέψεις για το 2018 παραμένουν θετικές. Το 2016 είναι το τρίτο συνεχές έτος που καταγράφεται αύξηση στην απασχόληση και στην προστιθέμενη αξία των ΜμΕ. Για πρώτη φορά μάλιστα από την οικονομική κρίση του 2008-2009, η απασχόληση στις ευρωπαϊκές ΜμΕ ξεπερνάει τα επίπεδα προ της κρίσης. Η αύξηση της απασχόλησης σε επίπεδο ευρωπαϊκού μέσου όρου έλαβε χώρα σε όλους τους κλάδους της οικονομίας, ενώ η ανάκαμψη ήταν πιο δυναμική στους κλάδους των υπηρεσιών. 

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Μικρών Επιχειρήσεων της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών Βιοτεχνών Εμπόρων Ελλάδας (ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ), τα δεδομένα σχετικά με τους ρυθμούς μεγέθυνσης και την κατανομή των ωφελειών στις χώρες μέλη παρουσιάζουν σημαντικές αντιφάσεις και ακολουθούν μη ισόρροπα τις αρνητικές συνέπειες που επέφερε η διαχείριση της κρίσης στην ΕΕ-28. Σημειώνεται ότι ενώ ο δείκτης προστιθέμενης αξίας έδειξε σημάδια επιταχυνόμενης ανάκαμψης (11% αύξηση σε σχέση με το 2008), ο δείκτης απασχόλησης αυξήθηκε μόνο κατά 0,6% από το 2008. Όπως επισημαίνει το ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ, η ένδειξη αυτή προσιδιάζει σε μια συνθήκη συγκέντρωσης της παραγόμενης αξίας σε λιγότερες επιχειρήσεις, ενώ μια διαφορετική ερμηνεία τοποθετεί ως κυρίαρχο αίτιο αυτής της υστέρησης, την καθυστερημένη προσαρμογή των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, που τείνουν να αποφεύγουν, έπειτα από μια μεγάλη οικονομική κρίση, την ανάληψη επενδυτικών πρωτοβουλιών, την πρόσληψη νέου προσωπικού και  τη σύναψη νέων συμφωνιών.

Μερικά από τα βασικά στοιχεία που προκύπτουν από την έκθεση για τις ευρωπαϊκές ΜμΕ το 2016 είναι τα ακόλουθα:

• Το 99,8% των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε μη χρηματοοικονομικούς κλάδους είναι ΜμΕ
• Αυτές οι επιχειρήσεις ευθύνονται για το 67% της συνολικής απασχόλησης στην ΕΕ-28 σε όλους τους κλάδους εκτός του χρηματοοικονομικού
• Το 93% αυτών των επιχειρήσεων είναι πολύ μικρές επιχειρήσεις με λιγότερους απο 10 υπαλλήλους

Αυτές οι επιχειρήσεις ευθύνονται για παραπάνω από το 80% της συνολικής απασχόλησης στην Ευρώπη των 28, στους κλάδους "υπηρεσιών στέγασης και εστίασης", "υπηρεσιών προς επιχειρήσεις" και "κατασκευών". Ένα άλλο σημείο που επισημαίνεται στην έκθεση είναι ότι οι εταιρείες start-ups και scale-ups αποδεικνύονται αρωγοί της οικονομικής ανάπτυξης και της καινοτομίας για την Ευρώπη. Κατά μέσο όρο, το 9,2% των εταιρειών με λιγότερους από 10 υπαλλήλους στην επιχειρηματική οικονομία (business economy) της ΕΕ-28 ήταν εταιρείες υψηλής ανάπτυξης. Πάνω από το 90% των νεοϊδρυθεισών εταιρειών προέρχονται από παραδοσιακούς κλάδους (π.χ. όχι ΤΠΕ). Περίπου 31 εκατ. άτομα είναι αυτοαπασχολούμενοι (ποσοστό 14% της συνολικής απασχόλησης στην ΕΕ). Όσον αφορά τις προβλέψεις για το 2018, αναμένεται οι ΜμΕ να συνεχίσουν να αναπτύσσονται με σχετικά σταθερό ρυθμό (κατά 0,9% για την απασχόληση και κατά 3,8% για την προστιθέμενη αξία).

Ποιες είναι οι Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις;
Σύμφωνα με τη Σύσταση 2003/361/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις ορίζονται ως εξής: "Η κατηγορία των πολύ μικρών, μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων αποτελείται από επιχειρήσεις που απασχολούν λιγότερους από 250 εργαζομένους και των οποίων ο ετήσιος κύκλος εργασιών δεν υπερβαίνει τα 50 εκ. ευρώ ή το σύνολο του ετήσιου ισολογισμού δεν υπερβαίνει τα 43 εκ. ευρώ". Ειδικότερα, ισχύουν οι εξής ορισμοί:
Πολύ μικρή επιχείρηση χαρακτηρίζεται η επιχείρηση με προσωπικό έως και 9 εργαζόμενους, κύκλο εργασιών έως και 2 εκατ. ευρώ ή ισολογισμό έως και 2 εκατ. ευρώ
Μικρή επιχείρηση χαρακτηρίζεται η επιχείρηση με προσωπικό έως και 49 εργαζόμενους, κύκλο εργασιών έως και 10 εκατ. ευρώ ή ισολογισμό έως και 10 εκατ. ευρώ
Μεσαία επιχείρηση χαρακτηρίζεται η επιχείρηση με προσωπικό έως και 249 εργαζόμενους, κύκλο εργασιών έως και 50 εκατ. ευρώ ή ισολογισμό έως και 43 εκατ. ευρώ

Οι ΜμE στην Ελλάδα: κατάσταση και προοπτικές
Όσον αφορά την Ελλάδα, όπως επισημαίνει το ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ, ενθαρρυντικά είναι τα στοιχεία για την ελληνική μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, έπειτα από ένα διάστημα βαθιάς ύφεσης και αυστηρής προσαρμογής. Ενώ οι απώλειες από την έναρξη της κρίσης παραμένουν υψηλές, αναφύονται σημάδια ανάκαμψης στους βασικούς οικονομικούς δείκτες. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις συγκροτούν τη συντριπτική πλειονότητα της επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, διατηρώντας ως μερίδιο το 99,5% στο σύνολο των επιχειρήσεων, το 86,9% της απασχόλησης (ποσοστό που ξεπερνά κάθε άλλο κράτος μέλος της ΕΕ) και το 73,2% της προστιθέμενης αξίας. Σύμφωνα με την έκθεση της ΕΕ, η απασχόληση στις ΜΜΕ αυξήθηκε την περίοδο 2015-2016 κατά 2,4%, ενώ η προστιθέμενη αξία σημείωσε άνοδο 1,4%. Για το 2018, αναμένονται να δημιουργηθούν από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις επιπλέον 96.500 νέες θέσεις απασχόλησης, ενώ οι προβολές δείχνουν θετικό ρυθμό αύξησης της προστιθέμενης αξίας κατά 5,8%. Καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των ελληνικών ΜμΕ αποτελείται από πολύ μικρές επιχειρήσεις, κάτω των 10 ατόμων, αναδεικνύεται η σπουδαιότητα της μικρής επιχειρηματικότητας στη χώρα μας για την απασχόληση και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αλλά και για την οικονομία γενικότερα.

Διαχρονική εξέλιξη των δεικτών απασχόλησης και προστιθέμενης αξίας για τις ΜμΕ, με βάση την τελευταία έκθεση της ΕΕ.

Στη συμβολή των ΜμΕ στην οικονομία στην Ελλάδα, αναφέρεται πρόσφατη μελέτη του ΣΕΒ και της EY Ελλάδος, με τίτλο "Οι μεσαίες και μικρές επιχειρήσεις στην Ελλάδα". Όπως επισημαίνεται στη μελέτη, οι μεσαίες και μικρές επιχειρήσεις αποτελούν σημαντικό πυλώνα της ελληνικής παραγωγικής διαδικασίας και μπορούν να έχουν κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη και τον παραγωγικό μετασχηματισμό της οικονομίας και στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Όμως, οι πιέσεις που ασκήθηκαν κατά την κρίση έχουν αφήσει έντονο το αποτύπωμά τους. Σήμερα στην Ευρώπη, ο αριθμός των ΜμΕ, η απασχόληση σε αυτές, και η παραγόμενη προστιθέμενη αξία έχουν επιστρέψει στα προ κρίσης επίπεδα, με λίγες μόνο εξαιρέσεις, μία εκ των οποίων είναι και η Ελλάδα. Παρόλα αυτά, υπάρχει ένα επιχειρηματικό προφίλ μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων που αντέχει στην κρίση και που μπορεί να οδηγήσει και στην ανάκαμψη.

Το πρώτο μέρος της μελέτης καταγράφει τις εξελίξεις και τα βασικά προβλήματα των ΜμΕ στη χώρα μας και εντοπίζει τα επιχειρηματικά χαρακτηριστικά που ενισχύουν τις αντοχές τους στην κρίση, βελτιώνουν τις δυνατότητες ανάκαμψής τους και επιταχύνουν την παραγωγική τους μεγέθυνση. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην επιχειρηματική μεγέθυνση και έχει τίτλο "Διαδρομές επιχειρηματικής μεγέθυνσης. Η διεθνής εμπειρία και οι ελληνικές ΜμΕ. Η αναγκαιότητα ενός Συμφώνου για τις ΜμΕ".

Σύμφωνα με τη μελέτη, η κρίση ανέδειξε τα πλεονεκτήματα και την ταχεία προσαρμοστικότητα επιχειρήσεων που έχουν ένα ή/και περισσότερα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: α) Μέγεθος, ανθεκτικότητα και συνεισφορά στην οικονομία, β) Δημιουργία θέσεων εργασίας σε δραστηριότητες με αξία, γ) Προσαρμοστικότητα και αντοχή αξιοποιώντας οικονομίες κλίμακας, δ) Βελτίωση της εξωστρέφειας, ε) Βελτίωση των εταιρικών δεξιοτήτων. Ιδιαίτερα "ανθεκτικός" είναι ο κλάδος των μεταποιητικών επιχειρήσεων οι οποίες συνεχίζουν να συνεισφέρουν πολλαπλάσια στην οικονομία, και μάλιστα όσες αξιοποιούν την τεχνολογία ανακάμπτουν ταχύτερα.

Η σημασία της μεγέθυνσης (scale-up) για τις ΜμΕ

Η επιχειρηματικότητα αποτελεί βασικό συστατικό της βιομηχανικής πολιτικής κάθε σύγχρονου κράτους. Από μόνη της, όμως, δεν δύναται να οδηγήσει στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Ο οικονομικός αντίκτυπος που έχουν οι πολύ μικρές και μικρές επιχειρήσεις είναι περιορισμένος, δεδομένου ότι χαρακτηρίζονται από χαμηλή παραγωγικότητα, παρουσιάζουν δυσκολίες στην ενσωμάτωση της καινοτομίας και στη χρήση οικονομικών κλίμακας. Συνεπώς, αντιμετωπίζουν μεγαλύτερα εμπόδια στο να αναπτυχθούν, ενώ πολλές δεν προτίθενται καν να το πράξουν.

Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα αυξανόμενη σημασία δίνεται στην επιχειρηματική μεγέθυνση, το λεγόμενο "scale-up", ιδιαίτερα για επιχειρήσεις που έχουν τις αναπτυξιακές προοπτικές. Ως μεγέθυνση για μια επιχείρηση εννοείται, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η αύξηση στον ετήσιο ρυθμό απασχόλησης ή των εσόδων άνω του 20% για μια τριετία, και αν είχε 10 ή περισσότερους εργαζόμενους στην αρχή της περιόδου.

Όπως ανακοίνωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο "Single Μarket Strategy", στο πλάνο στρατηγικής για τις ΜμΕ, οι ταχέως αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις δημιουργούν περισσότερες θέσεις εργασίας από τις άλλες εταιρείες, αυξάνουν την καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης, ενδυναμώνουν την οικονομία. Εν κατακλείδι, δημιουργούν πολλαπλά κοινωνικά οφέλη.

Η συμβολή της μεγέθυνσης στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας έχει καταγραφεί από τη διεθνή βιβλιογραφία και έχουν πραγματοποιηθεί πολλές μελέτες που το ενισχύουν. Η δημιουργία νέων θέσεων, με τη σειρά της, έχει θετική επίπτωση στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Οι μεσαίες και μεγαλύτερες επιχειρήσεις χαρακτηρίζονται από υψηλότερη παραγωγικότητα, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε καλύτερη κατανομή πόρων για όλη την οικονομία, δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις για ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη.

Με στόχο την παροχή αποτελεσματικής υποστήριξης στις ΜμΕ και την αύξηση του επιχειρηματικού μεγέθους (δεδομένου ότι στην Ελλάδα υπάρχει πολύ μεγάλο ποσοστό των πολύ μικρών επιχειρήσεων), το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης προωθεί τη δημιουργία σχετικών δομών στήριξης. Στο σημερινό περιβάλλον της παγκοσμιοποιημένης αγοράς και της απαίτησης για ψηφιακό μετασχηματισμό, οι ΜμΕ πρέπει να υποστηριχθούν αποτελεσματικά για να αυξήσουν την παραγωγικότητα, την καινοτομική τους ικανότητα, να ενταχθούν σε αλυσίδες αξίας, να ενσωματώσουν ψηφιακές τεχνολογίες και νέες δεξιότητες και να ενισχύσουν την εξωστρέφειά τους. Επομένως, καθίσταται αναγκαία η δημιουργία μιας συνεκτικής δομής δημοσίου συμφέροντος που θα λειτουργήσει ολοκληρωμένα ώστε να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις, θα αναζητήσει συνεργασίες με Επιμελητήρια, ΑΕΙ και ερευνητικά κέντρα, θα συντονίσει και θα διευρύνει τις υπηρεσίες που σήμερα παρέχονται από διάφορους θεσμικούς φορείς, ώστε να σταθεί αρωγός στην μικρομεσαία επιχειρηματικότητα.  

Οι ΜμΕ στις χώρες του ΟΟΣΑ: Ο ρόλος της χρηματοδότησης και της καινοτομίας

Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις συνιστούν το σύνολο σχεδόν (99,7%) των χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), συμβάλλουν στο 60% της συνολικής απασχόλησης και στο 50-60% της προστιθέμενης αξίας.
Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ η πρόσβαση στη χρηματοδότηση είναι κρίσιμη προϋπόθεση για την ανάπτυξη και δημιουργία των ΜμΕ.

Όπως επισημαίνεται στην έκθεση "Financing SMEs and Entrepreneurs 2018: An OECD Scoreboard" η οποία παρουσιάστηκε στο Υπουργικό Συνέδριο του ΟΟΣΑ για τις ΜμΕ που πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο 2018 στο Μεξικό, το χρηματοοικονομικό περιβάλλον για τις ΜμΕ έχει βελτιωθεί και αυξάνει ολοένα ο αριθμός των ΜμΕ που στρέφονται σε εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης, καθώς ο δανεισμός με παραδοσιακούς τρόπους τείνει να μειώνεται σε αρκετές χώρες.

Αυτό αποτελεί μια θετική εξέλιξη, όπως δήλωσε ο Γενικός Γραμματέας του ΟΟΣΑ Angel Gurría, ο οποίος τόνισε πως σε κάθε οικονομία, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν ζωτική σημασία για την καινοτομία, την ανταγωνιστικότητα και την ανάπτυξη, και γι' αυτό το λόγο θα πρέπει να εξασφαλίζεται σε αυτές τις επιχειρήσεις αξιόπιστη πρόσβαση στη χρηματοδότηση καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, ώστε να συνεισφέρουν τα μέγιστα στις οικονομίες και την κοινωνική ανάπτυξη.

Σύμφωνα με την μελέτη του ΟΟΣΑ, υπάρχει μείωση στο ποσοστό πτώχευσης των ΜμΕ για το έτος 2016, σε σχέση με τα προηγούμενα έτη 2015 και 2014. Η ίδια μελέτη, παρόλα αυτά, επισημαίνει ότι η χορήγηση νέων δανείων στις ΜμΕ μειώθηκε για 15 από τις 25 χώρες που υπήρχαν διαθέσιμα στοιχεία για το έτος 2016, με την πρόσβαση σε συγκεκριμένες πηγές χρηματοδότησης να παραμένουν προβληματικές για συγκεκριμένες κατηγορίες επιχειρήσεων, όπως για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις, τις νέες ΜμΕ και τις start-ups.

Είναι σημαντικό, επισημαίνει η μελέτη, οι κυβερνήσεις να εντείνουν τις προσπάθειές τους ώστε να ενισχύσουν τα εργαλεία χρηματοδότησης, παραδοσιακά αλλά και εναλλακτικά, για τις ΜμΕ, στην ίδια κατεύθυνση με τις αρχές που προτείνει ο ΟΟΣΑ.

Ο ΟΟΣΑ στη μελέτη του καταλήγει ότι οι ΜμΕ αποτελούν μοχλό ανάπτυξης για τις οικονομίες των χωρών του, ώστε να ισχυροποιήσουν την παραγωγικότητά τους και να προχωρήσουν προς τη νέα βιομηχανική επανάσταση.

Ιδιαίτερη είναι η αναφορά του ΟΟΣΑ στον ρόλο της καινοτομίας στην οικονομία και τον καθοριστικό της ρόλο στην παραγωγικότητα και τη μακροχρόνια ανάπτυξη. Η καινοτομία είναι αυτή που μπορεί να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές προκλήσεις στο χαμηλότερο δυνατό για την οικονομία κόστος: οι καινοτομικές επιχειρήσεις είναι πιο παραγωγικές, μπορούν να πληρώσουν καλύτερους μισθούς στους υπαλλήλους τους και να προσφέρουν καλύτερο εργασιακό περιβάλλον, μειώνοντας έτσι τις κοινωνικές ανισότητες.

Επιπλέον, οι πρόσφατες εξελίξεις της τεχνολογίας προσφέρουν νέες προοπτικές και ευκαιρίες για καινοτομία και εξέλιξη στις ΜμΕ. Η ψηφιακοποίηση (digitalization) μπορεί να επιταχύνει τη διάχυση της γνώσης και την ανάδειξη νέων επιχειρηματικών μοντέλων, που ευνοούν τη γρήγορη μεγέθυνση επιχειρήσεων με ελάχιστο προσωπικό και μικρό επενδυμένο κεφάλαιο.

Ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες και προγράμματα για την υποστήριξη των ΜμΕ

Με συνολικό προϋπολογισμό 2,3 δισ. ευρώ, το COSME είναι το πρόγραμμα της ΕΕ για την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (Competitiveness of Enterprises and SMEs – COSME). Καλύπτοντας την περίοδο 2014-2020, το COSME αποτελεί το βασικό πλαίσιο για την υποστήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων σε τέσσερις άξονες: Πρόσβαση στη χρηματοδότηση, Πρόσβαση στις αγορές (ΕΕ και παγκοσμίως), Δημιουργία καλύτερων προϋποθέσεων για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, Ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας.

Από τον συνολικό προϋπολογισμό του, ποσοστό τουλάχιστον 60% θα χρησιμοποιηθεί για τη διευκόλυνση της πρόσβασης των ευρωπαϊκών ΜΜΕ σε χρηματοδότηση, μέσω δύο χρηματοπιστωτικών εργαλείων. Ο μηχανισμός εγγύησης δανείων του COSME επιτρέπει την παροχή εγγυήσεων και αντεγγυήσεων προς χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, ώστε να μπορούν να παρέχουν περισσότερα δάνεια και χρηματοδοτικές μισθώσεις σε ΜΜΕ. Η διευκόλυνση αυτή περιλαμβάνει επίσης την τιτλοποίηση χρέους των ΜΜΕ. Επιπλέον, μέσω του μηχανισμού ιδίων κεφαλαίων για την ανάπτυξη, το πρόγραμμα COSME επενδύει κεφάλαια σε εταιρείες επιχειρηματικού κεφαλαίου οι οποίες συμμετέχουν στο μετοχικό κεφάλαιο ΜΜΕ που βρίσκονται κυρίως στα στάδια της επέκτασης και της ανάπτυξης, και ιδίως αυτών που δραστηριοποιούνται εκτός συνόρων.

Στο πρόγραμμα COSME εντάσσεται και το ευρωπαϊκό δίκτυο Enterprise Europe Network, το μεγαλύτερο δίκτυο παγκοσμίως για την υποστήριξη των επιχειρήσεων και την προώθηση της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας. Το Enterprise Europe Network απευθύνεται σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις με διεθνείς φιλοδοξίες που επιθυμούν να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά και την εξωστρέφεια τους μέσω της καινοτομίας. Το ΕΕΝ έχει περισσότερα από 4.000 εξειδικευμένα στελέχη σε 600 οργανισμούς και καλύπτει περισσότερες από 60 χώρες. Το Enterprise Europe Network λειτουργεί ως ενιαίο κέντρο εξυπηρέτησης για επιχειρήσεις, τους παρέχει εξειδικευμένες υπηρεσίες για να αναπτύξουν νέα προϊόντα και να αποκτήσουν πρόσβαση σε νέες αγορές και προσφέρει ενημέρωση σχετικά με τις δραστηριότητες της ΕΕ και τις ευκαιρίες που προκύπτουν.

Ο ελληνικός κόμβος του ευρωπαϊκού δικτύου, το Enterprise Europe Network-Hellas, αποτελείται από βιομηχανικούς συνδέσμους, ερευνητικά και τεχνολογικά ιδρύματα, εμπορικά και βιομηχανικά επιμελητήρια και καταξιωμένους φορείς στον χώρο της καινοτομίας και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων.

Η συμβολή του Enterprise Europe Network στην ανάπτυξη των ΜμΕ

Σύμφωνα με τη μελέτη "SME growth forecast 2017-2018" του Enterprise Europe Network, η οποία ανακοινώθηκε τον Νοέμβριο 2017 (με βάση στοιχεία που παρείχαν επιχειρήσεις που έχουν υποστηριχθεί από το ΕΕΝ), οι ευρωπαϊκές ΜμΕ με διεθνείς φιλοδοξίες κατάφεραν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες της οικονομικής κρίσης, αναμένεται να δημιουργήσουν νέες θέσεις και να αυξήσουν τον κύκλο εργασιών τους μέσα στο 2018.

Συγκεκριμένα, η μελέτη ανέδειξε τα παρακάτω χαρακτηριστικά για τις ευρωπαϊκές ΜμΕ: 
1. Εμπιστοσύνη. Το 65% των ΜμΕ που δραστηριοποιούνται διεθνώς αναμένεται να αυξήσουν τον κύκλο εργασιών τους μέσα στους επόμενους 12 μήνες. Οι μικρές επιχειρήσεις είναι διατεθειμένες να αναλάβουν το ρίσκο της επέκτασης των εργασιών τους πέρα από τη χώρα ίδρυσής τους και έχουν την πεποίθηση ότι αυτό θα αποδώσει. Η αισιοδοξία των επιχειρήσεων  φαίνεται, σύμφωνα με τη μελέτη, να συνδέεται με την καινοτομία: η πλειοψηφία των επιχειρήσεων που δήλωσαν ότι αναμένουν ο κύκλος εργασιών τους να αυξηθεί, ήταν καινοτομικές.
2. Ανάπτυξη. Το 54% των ΜμΕ αναμένεται να αυξήσει το μερίδιο αγοράς στους επόμενους 12 μήνες. Η καινοτομία φαίνεται να αποτελεί παράγοντα που συνδέεται με την αισιοδοξία για αύξηση του μεριδίου αγοράς.
3. Θέσεις εργασίας. Το 85% των ΜμΕ αναμένεται να δημιουργήσει ή να διατηρήσει θέσεις εργασίας εντός του επόμενου έτους.
4. Δέσμευση. Κάθε χρόνο, περίπου 230.000 μικρομεσαίες επιχειρήσεις επωφελούνται από τις υπηρεσίες του δικτύου ΕΕΝ και επιλέγουν να επενδύσουν χρόνο και προσπάθεια για να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους και να καινοτομήσουν.
5. Εμπιστοσύνη. Το 86% των πελατών του δικτύου δήλωσε ικανοποιημένο από τις υπηρεσίες του ΕΕΝ, ενώ το 93% θα σύστηνε τις υπηρεσίες του σε άλλες επιχειρήσεις.

Από το 2008 που ξεκίνησε η λειτουργία του, η πραγματική αξία που προσφέρει στις ΜμΕ το δίκτυο ΕΕΝ επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία: Κάθε χρόνο το Enterprise Europe Network βοηθάει περίπου 230.000 επιχειρήσεις να καινοτομήσουν και να αναπτυχθούν. Ειδικά όσον αφορά την Ελλάδα, o ελληνικός κόμβος του δικτύου, το Enterprise Europe Network-Hellas, παρείχε τη διετία 2015-2016 τις ακόλουθες υπηρεσίες: 16.172 επιχειρήσεις έλαβαν συμβουλευτικές υπηρεσίες, 1.186 ΜμΕ συμμετείχαν σε επιχειρηματικές συναντήσεις και αποστολές, 9.237 ΜμΕ ωφελήθηκαν από εκδηλώσεις πληροφόρησης και εκπαίδευσης, 152 ΜμΕ ωφελήθηκαν από ολοκληρωμένη υποστήριξη καινοτομίας.

Το ΕΚΤ αρωγός στις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις

Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, ιδίως κατά τα αρχικά στάδια λειτουργίας τους, σπάνια έχουν τη δυνατότητα να ενημερώνονται συστηματικά για τις πολυποίκιλες μορφές στήριξης που τους παρέχουν τα προγράμματα της ΕΕ. Επίσης, δεν είναι πάντα σε θέση να εκτιμήσουν πλήρως το καινοτόμο ή το εμπορικό δυναμικό των προϊόντων τους και να αξιοποιήσουν τις νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες που παρουσιάζονται, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τομείς διαφορετικούς από αυτούς που γνωρίζουν καλά.

Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) παρέχει στους ελληνικούς φορείς και τις επιχειρήσεις, επί σειρά ετών, πρόσβαση στη γνώση που παράγει το ελληνικό σύστημα (τεχνολογίες και αποτελέσματα έρευνας), υπηρεσίες πληροφόρησης και δικτύωσης και εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες που ενισχύουν την ελληνική επιχειρηματική καινοτομία. Πρόκειται για υπηρεσίες στο πλαίσιο ευρωπαϊκών έργων και δικτύων που συμμετέχει το ΕΚΤ, αλλά και στο πλαίσιο της λειτουργίας του ως εθνική υποδομή ψηφιακού περιεχομένου και εθνικός φορέας για την παραγωγή των στατιστικών ΕΤΑΚ.  

Ειδικότερα, το ΕΚΤ, ως συντονιστής του Enterprise Europe Network-Hellas, υποστηρίζει καινοτόμες και εξωστρεφείς ελληνικές επιχειρήσεις να αποκτήσουν πρόσβαση σε νέες αγορές και χρηματοδότηση, αξιοποιώντας τα ερευνητικά αποτελέσματα και τις τεχνολογίες/προϊόντα τους. Παρέχει εξατομικευμένες υπηρεσίες για διαχείριση καινοτομίας και scaling up των επιχειρήσεων, ενημερώνει για ευρωπαϊκές πολιτικές (π.χ. Small Business Act), παρέχει πληροφόρηση για τη λειτουργία της ευρωπαϊκής αγοράς και τις χρηματοδοτικές ευκαιρίες που υπάρχουν σε αυτή. Επίσης, δίνει στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις τη δυνατότητα να συμμετάσχουν σε διαβουλεύσεις για μελλοντικές πρωτοβουλίες. Οι υπηρεσίες αυτές αφορούν διεθνείς επιχειρηματικές, τεχνολογικές και ερευνητικές συνεργασίες, ανταλλαγή γνώσης και μεταφορά τεχνολογίας, συμμετοχή σε επιχειρηματικές αποστολές και brokerage events.

Επιπλέον, το ΕΚΤ παρέχει:
• Διάγνωση και συγκριτική αξιολόγηση των αναγκών και των δυνατοτήτων καινοτομίας για επιλεγμένες επιχειρήσεις που πληρούν κριτήρια επιλεξιμότητας (μέσω εργαλείων όπως το IMPROVE)
• Υπηρεσίες και εργαλεία για την περαιτέρω υποστήριξη αγροδιατροφικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο του Δικτύου ΕΕΝ (έργο INNO4AGRO)
• Υπηρεσίες (συμβουλευτικές, εκπαιδευτικά σεμινάρια, webinars, δικτύωση κλπ.) για την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας (έργο EMPOWA)
• Υπηρεσίες διάγνωσης των αναγκών (First Company Visit, Business Review, Technology Audit) σε επιλεγμένες επιχειρήσεις που έχουν ως αντικείμενο την καινοτομία και τις διεθνείς αγορές.

Παράλληλα, στο πλαίσιο της λειτουργίας του ως Εθνικό Σημείο Επαφής για ευρωπαϊκά προγράμματα έρευνας, τεχνολογίας και καινοτομίας από το 1992 έως σήμερα (Ορίζοντας 2020), το ΕΚΤ παρέχει πληροφόρηση και συμβουλευτικές υπηρεσίες για την επιτυχημένη συμμετοχή των ελληνικών οργανισμών και επιχειρήσεων σε ανταγωνιστικά ευρωπαϊκά προγράμματα, την εξεύρεση συνεργατών και τη δικτύωση με οργανισμούς από όλη την Ευρώπη, ενώ τους υποστηρίζει στην υλοποίηση των ευρωπαϊκών έργων και στη διάχυση των αποτελεσμάτων τους.

Επίσης, το ΕΚΤ, ως φορέας παραγωγής των εθνικών στατιστικών για την Έρευνα, Τεχνολογία, Ανάπτυξη και Καινοτομία, παρέχει τεκμηρίωση με στοιχεία και δείκτες για τις δαπάνες Ε&Α και την καινοτομία στις ΜμΕ και τη σύγκριση της ελληνικής πραγματικότητας με το τι συμβαίνει σε άλλες χώρες, συμβάλλοντας έτσι στον σχεδιασμό πολιτικών βασισμένων σε στοιχεία. Παράλληλα, καταγράφει την εθνική συμμετοχή στα ευρωπαϊκά προγράμματα, εκδίδοντας μελέτες με στατιστικά στοιχεία και δείκτες απόδοσης.

Χρηματοδοτικά εργαλεία για τις ελληνικές ΜμΕ

Η Ελλάδα έχει δρομολογήσει την υλοποίηση πλήθους χρηματοδοτικών εργαλείων ώστε να επιτυγχάνεται η βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων δημόσιων πόρων με άλλες διαθέσιμες χρηματοδοτικές πηγές. Σύμφωνα με το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης, ως αποτέλεσμα αυτής της ενεργοποίησης των διαθέσιμων πηγών χρηματοδότησης έχουν ήδη επιτευχθεί τα εξής αποτελέσματα:

• Η Ελλάδα είναι σταθερά στην πρώτη ταχύτητα ανάμεσα στα Κράτη Μέλη της ΕΕ στην απορρόφηση πόρων των διαρθρωτικών ταμείων
• Είναι η πρώτη χώρα στην Ευρώπη στην απορρόφηση των πόρων του πακέτου Γιούνκερ με βάση τον λόγο επενδύσεων προς ΑΕΠ (στοιχεία: τέλος Φεβρουαρίου 2018).
• Είναι η 5η χώρα-προορισμός για επενδύσεις της EBRD παγκοσμίως με συνολικό μέχρι στιγμής ποσό επένδυσης τα 2,5 δισ. € τα τελευταία 3 χρόνια (στοιχεία: τέλος Φεβρουαρίου 2018). 
• Αυξάνεται συνεχώς από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων η χρηματοδότηση της Ελληνικής Οικονομίας με εκταμιεύσεις το 2017 2 δισ. € εγκρίσεις νέων έργων 2,5 δισ. € Επιπλέον δρομολογείται η συνεργασία για νέα έργα και δράσεις ύψους 7 δισ. € για τα επόμενα 3 χρόνια τα οποία με την αναμενόμενη μόχλευση αναμένεται να οδηγήσουν σε επενδύσεις συνολικά 20 δισ. €.

Στην περαιτέρω αξιοποίηση των χρηματοδοτικών πηγών αναμένεται να συμβάλλει αποφασιστικά η ίδρυση της Εθνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας. Στη συνέχεια αναφέρονται τα κυριότερα προγράμματα και εργαλεία που αφορούν ΜμΕ, και τα οποία συμβάλλουν στην ανάπτυξη συνδυάζοντας μαζί με τους δημόσιους πόρους πρόσθετες χρηματοδοτικές πηγές. 

Ταμείο Επιχειρηματικών Συμμετοχών "EquiFund": Χορηγεί Κεφάλαια με τη μορφή Equity, Venture Capital, Seed Capital κλπ. Χρηματοδότηση: 200 εκ. € από ευρωπαϊκούς και εθνικούς πόρους. Το ΕΙF συμμετέχει με 60 εκ. € και η ΕΙΒ από το σχέδιο Γιούνκερ, με περίπου 40 εκ. ευρώ. Τέλος οι ιδιώτες επενδυτές συνεισφέρουν με πρόσθετους ίδιους πόρους. Έτσι τα συνολικά κεφάλαια που είναι διαθέσιμα προς τις επιχειρήσεις πλησιάζουν τα 0,5 δισ. €.

Ταμείο Επιμερισμού Ρίσκου και Εγγυήσεων "Ταμείο Επιχειρηματικότητας Ι και ΙΙ": Χορηγεί δάνεια σε ΜμΕ μειώνοντας το επιτόκιο ή τις εγγυήσεις που ζητούνται από τις τράπεζες. Χρηματοδότηση: 400 εκ. ευρώ ΕΣΠΑ, 200 εκ. ευρώ ανακυκλούμενοι πόροι από το αντίστοιχο εργαλείο του προηγούμενου ΕΣΠΑ και επιπλέον 600 εκ. € τραπεζικά κεφάλαια (σύνολο: 1,2 δισ. ευρώ) 

ΕΤΕπ, Global Loan: Πρόκειται για εξασφάλιση ρευστότητας από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων προς τις 4 συστημικές τράπεζες για τη χορήγηση δανείων αποκλειστικά σε ΜμΕ. Ο δανεισμός της ΕΤΕπ προς τις τράπεζες καλύπτεται από εγγύηση του ελληνικού δημοσίου. Ο συνολικός όγκος κεφαλαίων που θα διοχετευθούν στις επιχειρήσεις είναι 1 δισ. ευρώ.

ΕΤΕπ, Trade Finance Facility: Είναι το πρώτο αντίστοιχο προϊόν της ΕΤΕπ και διατίθεται αποκλειστικά στην Ελλάδα. Παρέχονται εγγυήσεις ύψους 500 εκατ. ευρώ προς ξένες τράπεζες, καλύπτοντας το 85% του συνόλου των κινδύνων από τις εξαγωγικές δραστηριότητες ελληνικών ΜΜΕ. Πρόκειται για βραχυπρόθεσμα  χρηματοπιστωτικά μέσα, διάρκειας κατά μέσο όρο τεσσάρων μηνών, επομένως η χρηματοδότηση της ΕΙΒ μπορεί να ανακυκλώνεται (revolving) τρεις φορές ανά έτος και, συνεπώς, μπορεί να υποστηρίξει τριπλάσιο  όγκο συναλλαγών δλδ έως και 1,5 δισ. ευρώ σε ετήσια βάση. Ενισχύονται κατά αυτό τον τρόπο οι εξαγωγικές δραστηριότητες και στηρίζονται οι ελληνικές ΜμΕ και οι επιχειρήσεις μεσαίας κεφαλαιοποίησης.

Μικροχρηματοδοτήσεις (microfinance): Προβλέπεται η χορήγηση μικροπιστώσεων σε πολύ μικρές επιχειρήσεις ελεύθερους επαγγελματίες, ιδιώτες, ΚΑΛΟ κ.λπ., οι οποίες δεν έχουν πρόσβαση στον τραπεζικό τομέα για άντληση κεφαλαίων, προκειμένου να υλοποιήσουν τα σχέδια τους εξασφαλίζοντας τη δημιουργία θέσεων εργασίας συμβάλλοντας στην αύξηση της απασχόλησης και τη μείωση της ανεργίας. Το ανώτατο ποσό δανείου που μπορεί να χορηγηθεί είναι 25 χιλ. €. 

Στην ενίσχυση των ΜμΕ αποβλέπουν και πολλές δράσεις του Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανταγωνιστικότητα Καινοτομία του ΕΣΠΑ 2014-2020. Συγκεκριμένα, από τις Προκηρυχθείσες Δράσεις του ΕΠΑΝΕΚ (υπό μορφή μη επιστρεπτέων ενισχύσεων - grants), αξίζει να σημειωθούν οι εξής:

Νεοφυής Επιχειρηματικότητα: Βάσει της πέμπτης (5ης) τροποποίησης του προγράμματος, ο προϋπολογισμός της Δράσης ανέρχεται σε 116 εκατ. ευρώ.

Ενίσχυση Τουριστικών ΜΜΕ για τον εκσυγχρονισμό τους και την ποιοτική αναβάθμιση των παρεχομένων υπηρεσιών: Βάσει της έκτης (6ης) τροποποίησης του προγράμματος, ο προϋπολογισμός της Δράσης ανέρχεται σε 110 εκατ. ευρώ.

Αναβάθμιση πολύ μικρών & μικρών επιχειρήσεων για την ανάπτυξη των ικανοτήτων τους στις νέες αγορές: Βάσει της ένατης (9ης) τροποποίησης του προγράμματος, ο προϋπολογισμός της Δράσης ανέρχεται σε 310 εκατ. ευρώ.

Δράση Επιχειρούμε Έξω - Υποστήριξη Διεθνούς Προβολής ΜμΕ µε Εξωστρεφή Προσανατολισµό:  (Έναρξη Υποβολών 18.1.2018) Η Δράση στοχεύει στην προώθηση της εξωστρέφειας των ελληνικών µεταποιητικών επιχειρήσεων που αναπτύσσουν ήδη εξαγωγική δραστηριότητα, µέσω της συµµετοχής τους σε εµπορικές εκθέσεις που διοργανώνονται στην ΕΕ και σε τρίτες χώρες. Ο προϋπολογισµός της Δράσης είναι 50 εκατ. € για το σύνολο των περιφερειών της χώρας. Η Δράση αυτή είναι με άμεση αξιολόγηση και θα παραμείνει ανοιχτή προς υποβολή αιτήσεων μέχρι εξαντλήσεως του διαθέσιμου προϋπολογισμού και το αργότερο μέχρι τη συμπλήρωση δεκαοκτώ (18) μηνών από την αρχική δημοσίευσή της. 

Δράση Ενίσχυση της Ίδρυσης και Λειτουργίας Νέων Τουριστικών Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων: Η Δράση στοχεύει στην ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στον τομέα του τουρισμού μέσω της δημιουργίας νέων τουριστικών επιχειρήσεων. Προϋπολογισµός της Δράσης 120 εκατ. € για το σύνολο των περιφερειών της χώρας.

Οσον αφορά τις Επικείμενες Δράσεις για τις ΜμΕ, το επόμενο διάστημα αναμένονται οι ακόλουθες δράσεις:

Ψηφιακό Άλμα: Η Δράση στοχεύει στην ενίσχυση της ψηφιακής αναβάθμισης των επιχειρήσεων στη χώρα μας και μάλιστα με έμφαση στον ψηφιακό μετασχηματισμό των μεσαίων, μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων. Συνολική ΔΔ της δράσης: 50 εκατ. €.

Ψηφιακό Βήμα: Η Δράση στοχεύει στην ενίσχυση της ψηφιακής αναβάθμισης των επιχειρήσεων στη χώρα μας και μάλιστα με έμφαση στον ψηφιακό μετασχηματισμό των μεσαίων, μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων. Συνολική ΔΔ της δράσης: 50 εκατ. €.

Ποιοτικός Εκσυγχρονισμός: Η συγκεκριμένη δράση αφορά στην ενίσχυση μεσαίων επιχειρήσεων των εννέα (9) τομέων προτεραιότητας του ΕΠΑνΕΚ (αγροδιατροφή/βιομηχανία τροφίμων, ενέργεια, εφοδιαστική αλυσίδα, πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες, Τουρισμός, περιβάλλον, τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ), υγεία, υλικά-κατασκευές), προκειμένου να αναβαθμίσουν την ανταγωνιστική τους θέση επενδύοντας στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό τους. Συνολική ΔΔ της δράσης: 120 εκατ. €.

Αναβάθμιση υφιστάμενων πολύ μικρών, μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων του τομέα υπηρεσιών (λιανικό εμπόριο, εστίαση, ιδιωτική εκπαίδευση): Η δράση αφορά στην αναβάθμιση υφιστάμενων πολύ μικρών, μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων του τομέα υπηρεσιών (λιανικό εμπόριο, εστίαση, ιδιωτική εκπαίδευση) γύρω από τις τέσσερις κατηγορίες παρεμβάσεων: α) Παρεμβάσεις για εξοικονόμηση ενέργειας, β) Παρεμβάσεις για ενσωμάτωση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στην παρεχόμενη υπηρεσία, γ) Παρεμβάσεις για την ενίσχυση της υγιεινής και ασφάλειας των χώρων, δ) Παρεμβάσεις για ενίσχυση της εφοδιαστικής αλυσίδας. Συνολική ΔΔ της δράσης: 50 εκατ. €.