Ανοικτά Δεδομένα και Ανοικτή Διακυβέρνηση
Ανοικτή Πρόσβαση στην επιστημονική γνώση
Αναπτύσσοντας εθνικές πολιτικές για την Ανοικτή Πρόσβαση
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ανοικτή Πρόσβαση
Τα Ανοικτά Δεδομένα και η Ανοικτή Πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη επιστημονική πληροφορία και στη Δημόσια Διοίκηση ήρθαν για να μείνουν. Αυτό ήταν το συμπέρασμα του τριήμερου Διεθνούς Συνεδρίου "Ανοικτή Πρόσβαση @ ΕΚΤ - Αναπτύσσοντας κοινές ευρωπαϊκές πολιτικές για την καινοτόμο χρήση της δημόσιας και επιστημονικής πληροφορίας" (www.openaccess.gr/conference2013) που διοργάνωσε με επιτυχία το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) στις 16-18 Οκτωβρίου στην Αθήνα (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών). Το συνέδριο παρακολούθησαν περισσότερα από 800 άτομα (500 μέσω Διαδικτύου), ενώ αποτέλεσε δημοφιλές θέμα στα ελληνικά κοινωνικά δίκτυα.
Στο συνέδριο συμμετείχαν καταξιωμένες προσωπικότητες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της Ανοικτής Πρόσβασης, πανεπιστημιακοί, ερευνητές και ανώτατα στελέχη της δημόσιας διοίκησης από την Ελλάδα, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Βιντεοσκοπημένο μήνυμα απηύθυνε η Επίτροπος της ΕΕ για την Έρευνα, την Καινοτομία και την Επιστήμη, Máire Geoghegan-Quinn, η οποία αναφέρθηκε στην υποχρεωτική πλέον δημοσίευση με Ανοικτή Πρόσβαση των ερευνητικών αποτελεσμάτων που παράγονται στο πλαίσιο ευρωπαϊκών έργων.
Τα μηνύματα του συνεδρίου ήταν πολλά και θετικά, τόσο σε επίπεδο πολιτικής βούλησης και χάραξης πολιτικής όσο και σε επίπεδο πρακτικών παραδειγμάτων εφαρμογής από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα κάθε είδους ανοικτά δημόσια δεδομένα-επιστημονικά, ερευνητικά, γεωχωρικά, οικονομικά, πολιτιστικά- βρίσκονται στη βάση της δημιουργίας της οικονομίας της γνώσης και της επίτευξης ενός ευφυούς και συμμετοχικού κράτους, όπως αναδείχθηκε την πρώτη ημέρα του Συνεδρίου που ήταν αφιερωμένη στις εγχώριες πολιτικές και τα παραδείγματα αξιοποίησης ανοικτών δεδομένων.
Οι επόμενες δύο ημέρες του συνεδρίου εστίασαν στην ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης στην έρευνα, σύμφωνα με τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Όπως αναδείχθηκε στο Συνέδριο η Ανοικτή Πρόσβαση στα αποτελέσματα της έρευνας αποτελεί πλέον επικρατούσα τάση σε ευρωπαϊκό αλλά και διεθνές επίπεδο, με σημαντικές πρωτοβουλίες να σημειώνονται σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες αλλά και στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο του συνεδρίου πραγματοποιήθηκε και η τελική εκδήλωση του ευρωπαϊκού έργου MedOANet, που συντονίζει το ΕΚΤ και προωθεί την εφαρμογή εθνικών πολιτικών στα κράτη της Μεσογείου για την Ανοικτή Πρόσβαση στην επιστημονική πληροφορία.
Πέρα από την υιοθέτηση πολιτικών και τη λήψη μέτρων εφαρμογής, ένα βασικό συμπέρασμα του συνεδρίου ήταν ότι για να συντελεστεί η αλλαγή παραδείγματος από το "όλα κλειστά" στο "όλα ανοικτά" ως κυρίαρχη πρακτική για τη δημόσια χρηματοδοτούμενη πληροφορία, απαιτείται μία ευρύτερη αλλαγή κουλτούρας από τους θεσμικούς φορείς και τους ερευνητές οι οποίοι καλούνται να κατανοήσουν ότι το άνοιγμα της πληροφορίας αυξάνει την αναγνωρισιμότητα και την απήχηση του επιστημονικού έργου, ενώ συντελεί στον εκδημοκρατισμό της γνώσης και στην ανάπτυξη της καινοτομίας.
To ΕΚΤ διοργάνωσε το συνέδριο στο πλαίσιο του θεσμικού του ρόλου για τη συγκέντρωση, διάχυση και διατήρηση της επιστημονικής πληροφορίας που παράγεται στη χώρα, με σκοπό την αξιοποίηση και την περαιτέρω χρήση της. Όπως υπογράμμισε στον χαιρετισμό της, η Διευθύντρια του ΕΚΤ, Δρ Εύη Σαχίνη, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης έχει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση και εφαρμογή εθνικών πολιτικών για την Ανοικτή Πρόσβαση. Ως εθνική ηλεκτρονική υποδομή περιεχομένου επιστήμης και πολιτισμού, αναπτύσσει υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας προς τους ελληνικούς φορείς έρευνας, τους ερευνητές και το ευρύ κοινό. Μέσω των διαλειτουργικών του συστημάτων, συλλέγει και διαθέτει την επιστημονική και πολιτιστική πληροφορία της χώρας, με έμφαση στην ευρεία διάχυσή της με Ανοικτή Πρόσβαση και στην εσαεί διατήρησή της.
Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου παρουσιάστηκαν τρεις σημαντικές υπηρεσίες του ΕΚΤ για τη διάθεση ψηφιακού περιεχομένου: α) το ανανεωμένο διαδικτυακό περιβάλλον www.openarchives.gr για αναζήτηση σε έγκριτο ελληνικό περιεχόμενο επιστήμης και πολιτισμού, β) η πλατφόρμα ΕΚΤ ePublishing για περιοδικά ανοικτής πρόσβασης, και γ) οι νέες υπηρεσίες SaaS για την ασφαλή διαφύλαξη, ανάδειξη και περαιτέρω χρήση ψηφιακού περιεχομένου.
Οι εισηγήσεις των ομιλητών, οι βιντεοσκοπημένες ομιλίες και φωτογραφίες από το συνέδριο, καθώς και συνεντεύξεις με ομιλητές, διατίθενται στον δικτυακό τόπο www.openaccess.gr/conference2013.
Ανοικτά Δεδομένα και Ανοικτή Διακυβέρνηση
Τη σημασία της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης και των Ανοικτών Δημόσιων Δεδομένων για την ενίσχυση της διαφάνειας και της συμμετοχής των πολιτών στη διαμόρφωση των πολιτικών που τους αφορούν υπογράμμισε την πρώτη ημέρα του συνεδρίου η Υφυπουργός Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Εύη Χριστοφιλοπούλου.
Η Υφυπουργός ανακοίνωσε δέσμη μέτρων για την υποστήριξη των παραπάνω, όπως την ενίσχυση του προγράμματος Δι@υγεια με τη σύνδεση της εγκυρότητας των αποφάσεων της δημόσιας διοίκησης με τη δημοσίευσή τους στο Διαδίκτυο, την καθιέρωση της αρχής "ανοικτή εν τη γενέσει της" (openness by default) για το σύνολο της δημόσιας πληροφορίας, την ένταξη δράσεων και πρωτοβουλιών ανοικτής διακυβέρνησης και δεδομένων στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2014-2020, την εφαρμογή ψηφιακής υπογραφής στη διακίνηση των δημοσίων εγγράφων, αλλά και τη συμμετοχή της χώρας στην πρωτοβουλία του ΟΗΕ Open Government Partnership, μαζί με άλλες 60 χώρες.
Οι πρωτοβουλίες αυτές συνάδουν με διεθνείς και ευρωπαϊκές πολιτικές και πρωτοβουλίες ανοικτής διακυβέρνησης, όπως ο Χάρτης για τα Ανοικτά Δεδομένα που υπέγραψαν οι χώρες της G8, η αναθεωρημένη Κοινοτική Οδηγία για την Περαιτέρω Χρήση της Δημόσιας Πληροφορίας και οι δράσεις ανοικτών δεδομένων του Ψηφιακού Θεματολογίου 2020 της ΕΕ, που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο.
Στο συνέδριο παρουσιάστηκαν, ακόμη, σημαντικά παραδείγματα εφαρμογής και αξιοποίησης των ανοικτών δεδομένων, πολλά από τα οποία έχουν υλοποιηθεί μόλις τον τελευταίο χρόνο, τόσο σε θεσμικό επίπεδο, όπως οι δράσεις πληθοπορισμού (crowdsourcing) για τη δημιουργία ανοικτών διαδικτυακών υπηρεσιών της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων (ΓΓΠΣ) και το data.gov.gr, ο κεντρικός κατάλογος δημόσιων δεδομένων που παρέχει πρόσβαση στα δημόσια δεδομένα όλων των φορέων της ελληνικής κυβέρνησης, όσο και από πρωτοβουλίες της κοινωνίας των πολιτών, όπως οι εφαρμογές ανοικτών διασυνδεμένων δεδομένων του Ιδρύματος για την Ανοικτή Γνώση (OKFN Greece), οι δράσεις της ΕΕΛ/ΛΑΚ για τα ανοικτά δικαστικά δεδομένα, η πρωτοβουλία Synathina για τη συμμετοχική εξεύρεση λύσεων για τα προβλήματα του Δήμου της Αθήνας σε συνεργασία με τους πολίτες, και το publicspending.net που καταγράφει σε διεθνές επίπεδο πώς αξιοποιούνται τα χρήματα των φορολογούμενων.
Το συνέδριο ανέδειξε την οικονομική διάσταση της αξιοποίησης των ανοικτών δεδομένων και του πολλαπλασιαστικού οικονομικού οφέλους που αυτά ενέχουν, γεγονός που τα καθιστά ελκυστικά και για αξιοποίηση από τον ιδιωτικό τομέα. Νομικά ζητήματα, όμως, όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων και η έλλειψη σε πολλές περιπτώσεις ενός ευνοϊκού ρυθμιστικού και νομοθετικού πλαισίου (όπως για τα αρχαιολογικά δεδομένα) δρουν ανασταλτικά στην ανοικτή διάθεση των δεδομένων.
Ανοικτή Πρόσβαση στην επιστημονική γνώση
Την ηθική διάσταση του ανοίγματος της δημόσια χρηματοδοτούμενης έρευνας, ως βασικής παραμέτρου για την επαληθευσιμότητα των επιστημονικών δημοσιεύσεων και για την ενίσχυση της διαφάνειας στις επιστημονικές διαδικασίες υπογράμμισε στην ομιλία του "H επιστήμη ως ανοικτό εγχείρημα" ο καθηγητής Geoffrey Boulton (Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου, The Royal Society), ο οποίος επισήμανε ότι αναδύεται μία νέα κοινωνική δυναμική μέσα από τα ανοικτά δεδομένα, σύμφωνα με την οποία το κοινό γίνεται συμμέτοχο στη διαδικασία παραγωγής της γνώσης. "Το άνοιγμα των δεδομένων βοηθά την επιστήμη να βελτιώνεται" υποστήριξε ο G. Boulton στην ομιλία του που σηματοδότησε και την έναρξη του δεύτερου μέρους του συνεδρίου που εστίασε στην Ανοικτή Πρόσβαση στην επιστημονική γνώση.
Η διαχείριση και αξιοποίηση μεγάλου όγκου ανοικτών δεδομένων και της ανοικτής επιστημονικής γνώσης εγείρει σημαντικές προκλήσεις και απαιτεί νέες σύγχρονες πρακτικές, μεθοδολογίες και υποδομές, στις οποίες πολλοί ελληνικοί φορείς, όπως το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα παρουσιάζουν εντυπωσιακές επιδόσεις.
Ο ρόλος της Ανοικτής Πρόσβασης στον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας (ΕΧΕ) παρουσιάστηκε σε ειδική συνεδρία στην οποία συμμετείχαν ο Προϊστάμενος της Διεύθυνσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας, Octavi Quintana Trias, και οι εμπλεκόμενοι στην εφαρμογή του ευρωπαϊκοί οργανισμοί, όπως το European University Association, το League of European Research Universities και το Science Europe.
Έχοντας διανύσει μία περίοδο πιλοτικής διερεύνησης στο πλαίσιο του 7ου Προγράμματος Πλαίσιο για την έρευνα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθετεί πλέον δυναμικά την Ανοικτή Πρόσβαση στις ερευνητικές δημοσιεύσεις, καθιστώντας αυτήν υποχρεωτική στο πλαίσιο του νέου χρηματοδοτικού προγράμματος "Ορίζοντας 2020", όπως επισήμανε και στο βιντεοσκοπημένο μήνυμά της η Επίτροπος για την Έρευνα, την Καινοτομία και την Επιστήμη, Maire Geoghegan-Quinn.
Aπό την πλευρά του, ο Γενικός Γραμματέας Έρευνας και Τεχνολογίας Δρ. Χρήστος Βασιλάκος ενημέρωσε τους συνέδρους για τον σχετικό προγραμματισμό της ΓΓΕΤ, του αρμοδίου φορέα για τη χάραξη της ερευνητικής πολιτικής της χώρας. Ειδικότερα, αναφέρθηκε στη σημασία και τα οφέλη της Ανοικτής Πρόσβασης και της μεταφοράς επιστημονικής γνώσης, καθώς και στην ανάγκη για μια καλά συντονισμένη, με συγκεκριμένα μέτρα, πολιτική για την Ανοικτή Πρόσβαση στα αποτελέσματα της δημόσια χρηματοδοτούμενης έρευνας.
Αναπτύσσοντας εθνικές πολιτικές για την Ανοικτή Πρόσβαση
Στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων, το έργο MedOANet (Mediterranean Open Access Network) που συντονίζει το ΕΚΤ, συντέλεσε σημαντικά στη χαρτογράφηση του πεδίου αναφορικά με τις πολιτικές και τις πρακτικές των φορέων χρηματοδότησης και φορέων διεξαγωγής έρευνας, στην ανάπτυξη εξειδικευμένων κέντρων υποστήριξης, στη συγγραφή οδηγού για την ανάπτυξη πολιτικών από φορείς χρηματοδότησης και διεξαγωγής έρευνας, αλλά και στον συντονισμό των πολιτικών σε εθνικό επίπεδο στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου και την Τουρκία, καθώς και στην ευθυγράμμισή τους με τις υιοθετούμενες ευρωπαϊκές πολιτικές.
Στο συνέδριο αναδείχθηκε ένα δυναμικό τοπίο υιοθέτησης της Ανοικτής Πρόσβασης στις χώρες της ΕΕ αλλά και την ύπαρξη πολλών διαφορετικών προσεγγίσεων μεταξύ κρατών και φορέων. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι υπάρχει ακόμη δρόμος που χρειάζεται να διανυθεί για τη θέσπιση συντονισμένων πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης από τα κράτη-μέλη, σύμφωνα και με τις οδηγίες της ΕΕ, καθώς και από τους φορείς χρηματοδότησης και διεξαγωγής έρευνας.
Στις μεσογειακές χώρες της Ευρώπης μεγάλο ρόλο παίζει η Ανοικτή Πρόσβαση μέσω των αποθετηρίων των ερευνητικών ιδρυμάτων (ο λεγόμενος πράσινος δρόμος). Στις χώρες αυτές αφενός οι ηλεκτρονικές υποδομές για την Ανοικτή Πρόσβαση (αποθετήρια) υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό, αφετέρου οι φορείς διεξαγωγής έρευνας και οι χρηματοδότες αδυνατούν, συχνά, να ανταπεξέλθουν στο αυξημένο κόστος της δημοσίευσης σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης (ο λεγόμενος χρυσός δρόμος) όπου το κόστος της δημοσίευσης επιβαρύνει τον συγγραφέα, ουσιαστικά δηλαδή τον φορέα εργασίας του ή τον χρηματοδότη της έρευνας.
Οι ομιλητές υπογράμμισαν τόσο την ανάγκη ανάπτυξης και υιοθέτησης πολιτικών βασισμένων σε διεθνείς καλές πρακτικές σε εθνικό επίπεδο και σε επίπεδο φορέα, όσο και τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τον έλεγχο της εφαρμογής τους. Τέτοια μέτρα είναι η υποχρεωτική αυτοαρχειοθέτηση των επιστημονικών δημοσιεύσεων ως μέσο για την αξιολόγηση των επιστημόνων και των ερευνητών από τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα, αλλά και η δημιουργία επιπρόσθετων υπηρεσιών που θα καθιστούν ανταποδοτική για τους ερευνητές και τους επιστήμονες τη διαδικασία της αυτοαρχειοθέτησης, όπως η ανάπτυξη δεικτών προβολής και απήχησης του έργου τους.
Σημαντικό ρόλο έχουν να επιτελέσουν οι βιβλιοθήκες στην υποστήριξη της ακαδημαϊκής κοινότητας αναφορικά με νομικά και τεχνικά θέματα, αλλά και θέματα προβολής του έργου και βέβαια διαχείρισης της πνευματικής παραγωγής του ιδρύματος. Παρουσιάστηκαν πολιτικές ανοικτής πρόσβασης ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων, οι οποίες είτε έχουν διαμορφωθεί εδώ και χρόνια και πλέον έχουν αρχίσει να αποδίδουν σημαντικά (όπως αυτή του Πανεπιστημίου του Minho στην Πορτογαλία), είτε έχουν διαμορφωθεί πρόσφατα, βασιζόμενες σε καλές πρακτικές (όπως αυτή του Πανεπιστημίου του Τορίνο και της Ουγγρικής Ακαδημίας Επιστημών).
Το συνέδριο ανέδειξε ακόμη την πρόοδο που έχουν κάνει χώρες όπως η Δανία, όπου τα επιστημονικά συμβούλια που χρηματοδοτούν την έρευνα έχουν κοινή πολιτική Ανοικτής Πρόσβασης για την έρευνα που χρηματοδοτούν. Στην Ιρλανδία οι μεγαλύτεροι χρηματοδότες έρευνας, τα πανεπιστήμια και άλλοι φορείς έρευνας συμφώνησαν ότι η Ανοικτή Πρόσβαση θα είναι η κατεξοχήν πρακτική διάθεσης της έρευνας την οποία παράγουν και θα προχωρήσει ο καθένας στη διαμόρφωση πολιτικών βασισμένων στις κοινά συμφωνημένες αρχές. Στη Γαλλία και την Πορτογαλία βρίσκονται υπό διαμόρφωση πολιτικές που θα απαιτούν Ανοικτή Πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα από τους κύριους δημόσιους χρηματοδότες της έρευνας.
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ανοικτή Πρόσβαση
Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης -φορέας θεσμικά υπεύθυνος για τη συλλογή, τεκμηρίωση και διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας- έχει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση και εφαρμογή εθνικών πολιτικών για την Ανοικτή Πρόσβαση. Ως εθνική ηλεκτρονική υποδομή περιεχομένου επιστήμης και πολιτισμού, αναπτύσσει υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας προς τους ελληνικούς φορείς έρευνας, τους ερευνητές και το ευρύ κοινό, βασισμένο σε τεχνολογίες αιχμής και υψηλό ανθρώπινο δυναμικό. Συλλέγει και διαθέτει την επιστημονική και πολιτιστική πληροφορία της χώρας, μέσω των διαλειτουργικών του συστημάτων, με έμφαση στην ευρεία διάχυσή της με Ανοικτή Πρόσβαση και στην εσαεί διατήρησή της.
Σημαντικές υπηρεσίες του ΕΚΤ είναι το Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών, ο Εθνικός Συλλογικός Κατάλογος Επιστημονικών περιοδικών, η διαδικτυακή πύλη www.openarchives.gr που δίνει πρόσβαση σε περισσότερες από 65 έγκριτες συλλογές επιστήμης και πολιτισμού, η ψηφιακή ζωφόρος του Παρθενώνα, το αποθετήριο Ήλιος με το επιστημονικό υλικό του ΕΙΕ, το αποθετήριο Πανδέκτης με συλλογές ιστορίας και πολιτισμού, οι ηλεκτρονικές εκδόσεις EKT σε συνεργασία με έγκριτους εκδότες, κ.ά.
Μέσω των υποδομών του, το ΕΚΤ φροντίζει για την προώθηση του επιστημονικού και πολιτιστικού περιεχομένου που παράγεται στην Ελλάδα σε διεθνείς συλλογείς περιεχομένου και μηχανές αναζήτησης, όπως στην ευρωπαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana και στο DARTEurope, την ευρωπαϊκή πύλη για τη διάθεση των διδακτορικών διατριβών με Ανοικτή Πρόσβαση.
Συνολικά, περισσότερες από 5.700.000 ψηφιακές σελίδες ηλεκτρονικών αποθετηρίων, επιστημονικών περιοδικών και ψηφιακών βιβλιοθηκών διατίθενται ήδη από τον δικτυακό τόπο του Εθνικού Πληροφοριακού Συστήματος Έρευνας και Τεχνολογίας, του βασικού αναπτυξιακού έργου του ΕΚΤ.
Μέσα από τις δράσεις του, τον θεσμικό του ρόλο και την ενεργό συμμετοχή του σε ευρωπαϊκά έργα, το ΕΚΤ έχει καταστεί κομβικός φορέας για τη διαμόρφωση και τον συντονισμό πολιτικών ανοικτής πρόσβασης σε ελληνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Εκτός από το MedOANet, το ΕΚΤ συμμετέχει και στο ευρωπαϊκό έργο OpenAIRE, το οποίο διαμορφώνει την ευρωπαϊκή υποδομή για την ανοικτή πρόσβαση στα αποτελέσματα της έρευνας που χρηματοδοτεί η ΕΕ. Επίσης, συμμετέχει στο έργο RECODE, το οποίο συμβάλλει στη διαμόρφωση πολιτικών για την Ανοικτή Πρόσβαση στα επιστημονικά δεδομένα, ενώ θα συντονίσει και το έργο PASTEUR4OA, το οποίο θα συμβάλει στην ανάπτυξη πολιτικών Ανοικτής Πρόσβασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Το ΕΚΤ υποστηρίζει την Ανοικτή Πρόσβαση με δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, όπως ο δικτυακός τόπος www.openaccess.gr και το blog www.openaccess.gr/blog.