Η καταγραφή του τρόπου με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα για τους κοινωνικούς επιστήμονες καθώς δεν μπορεί να εφαρμοστούν συγκεκριμένα πρότυπα και μεθοδολογίες. Η προσπάθεια καταγραφής του τρόπου με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται την εθνική ταυτότητα του γίνεται ακόμη δυσκολότερη καθώς πολλοί και σημαντικοί λόγοι, όπως για παράδειγμα οι εμπειρίες και η εκπαίδευση που διαθέτει, τείνουν να την προσδιορίζουν.
Οι αντικειμενικές δυσκολίες που υπάρχουν σε τέτοιους είδους ερευνητικές προσπάθειες δεν φαίνεται να πτοούν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή που χρηματοδότησε με 1 εκατ.ευρώ το έργο EURONAT, προκειμένου να καταγραφεί ο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες εννέα κρατών αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σε σχέση όχι μόνο με τη χώρα τους αλλά και σε σχέση με την Ευρώπη και την ΕΕ.
Στο έργο που ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2001 συμμετέχουν πανεπιστημιακά ιδρύματα από την Ισπανία, Ελλάδα, Βρετανία, Πολωνία, Γερμανία, Ουγγαρία, Τσεχία με συντονιστή το Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο που εδρεύει στην Φλωρεντία. Για την ολοκλήρωση της έρευνας πραγματοποιούνται ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις που περιλαμβάνουν τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων και τη διεξαγωγή συνεντεύξεων εις βάθος σε κάθε χώρα ξεχωριστά. Στόχος της έρευνας είναι να μελετηθεί μεταξύ άλλων, εαν η αφοσίωση που έχουν οι πολίτες ενός κράτους για το έθνος τους συμβαδίζει με την ευρωπαϊκή τους ταυτότητα, και να διαπιστωθούν πιθανές ομοιότητες ή διαφορές στον τρόπο με τον οποίο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι πολίτες ενός κράτους αντιλαμβάνονται την Ευρώπη και τη χώρα τους.
Μέσω των ξένων καταλαβαίνεις καλύτερα τον εαυτό σου
Ο καθηγητής Atsuko Ichijo του London School of Economics θεωρεί ότι η εθνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι έννοιες συμβατές, σύμφωνα και με τα αποτελέσματα της έρευνας και των συνεντεύξεων που έχει ήδη πραγματοποιήσει: «Ακόμα και στη Βρετανία, υπάρχουν άνθρωποι που λένε ότι νιώθουν Ευρωπαίοι. Το ενδιαφέρον είναι ότι το 92% αυτών των ανθρώπων νιώθουν επίσης και Βρετανοί. Επιπλέον, από όσους δήλωσαν ότι δεν νιώθουν Ευρωπαίοι, το 50% απάντησαν ότι δεν νιώθουν ούτε και Βρετανοί».
Ο Δρ.Ichijo βρήκε επίσης ότι οι πολίτες είναι σε θέση να διαχωρίσουν την εθνική από την ευρωπαϊκή τους ταυτότητα ή ακόμα και από την ταυτότητα που έχουν ως μέλη της ΕΕ. Για παράδειγμα, πολλοί ερωτηθέντες αντιλαμβάνονται την Ευρώπη μέσα από την ιστορική και την πολιτιστική κληρονομιά της, ενώ η αντίληψη που έχουν για την ΕΕ σχετίζεται με μοντέρνους πολιτικούς θεσμούς και πρόσωπα.
Η ομάδα του καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου κ.Νίκου Κοκοσαλάκη που συμμετέχει στο έργο διέκρινε μέσα από τη διεξαγωγή της έρευνας τρεις κατηγορίες πολιτών. Η πολυπληθέστερη κατηγορία είναι εκείνη των «εθνοκεντρικά ανοιχτών» πολιτών: Υποστηρίζουν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση χωρίς να πιστεύουν ότι έρχεται σε αντίθεση με το έθνος - κράτος που υπερισχύει κατά την άποψη τους όλων των άλλων οντοτήτων.
Οι δύο άλλες σαφώς μικρότερες κατηγορίες πολιτών είναι εκείνη των «εθνοκεντρικά κλειστών» πολιτών που ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τη χώρα τους και είναι αντίθετοι με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση επειδή φοβούνται ότι θα χάσουν την εθνική τους ταυτότητα, και των «πλουραλιστών κοσμοπολιτών» που ταυτίζονται περισσότερο με την Ευρώπη και λιγότερο με τη χώρα τους.
«Υπάρχουν μειονότητες σε κάθε χώρα που είναι αρνητικοί απέναντι στην Ευρώπη σε βαθμό ρατσισμού» υποστηρίζει ο κ.Κοκοσαλάκης. «Παρόλα αυτά, η πλειοψηφία των πολιτών ενσωματώνει την εθνική στην ευρωπαϊκή του ταυτότητα». Όταν κλήθηκε να σχολιάσει τον όρο «πλουραλιστής κοσμοπολίτης» ο κ.Κοκοσαλάκης τον περιέγραψε ως έναν πολίτη που αγωνιά για το μέλλον της Ευρώπης, και ανέφερε χαρακτηριστικά την απάντηση ενός ερωτώμενου που δήλωσε: «Μέσω των ξένων μπορείς να καταλάβεις καλύτερα τον εαυτό σου».
«Η Ευρώπη είναι, κατά γενική ομολογία, υπό διαμόρφωση. Οποιαδήποτε σύγκρουση μπορεί να την οδηγήσει προς τα πίσω και αυτή είναι η μεγαλύτερη αγωνία για αυτούς τους «φωτισμένους» πολίτες. Ακόμα και οι σκληρές διαπραγματεύσεις για τη Συνθήκη της Νίκαιας αντιμετωπίστηκαν από τους πολίτες φυσιολογικά και με θετικό τρόπο καθώς δεν υπονόμευαν το ευρωπαϊκό όραμα, σε αντίθεση με τις διαφωνίες που προέκυψαν στην ΕΕ για το θέμα του Ιράκ που απείλησαν τη βάση της ευρωπαϊκής ιδέας» εξηγεί ο κ.Κοκοσαλάκης.
Μη αναστρέψιμη η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση
Όσον αφορά την παρουσίαση της Ευρώπης και της ΕΕ στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η ομάδα του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Bo Streth αποφάσισε να εστιάσει την έρευνα της σε δύο μείζονος σημασίας γεγονότα για την ιστορία της ΕΕ: το ευρωπαϊκό Συμβούλιο Κορυφής της Νίκαιας το 2000, όταν προέκυψαν διαφωνίες σχετικά με τον αριθμό των αντιπροσώπων που θα είχε το κάθε κράτος-μέλος στην διευρυμένη ΕΕ, και στην εισαγωγή του κοινού Ευρωπαϊκού νομίσματος.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Streth: «Η εισαγωγή του ευρώ χαρακτηρίστηκε από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως το σύμβολο της ενωμένης Ευρώπης. Ωστόσο, όταν οι ευρωπαίοι ηγέτες αποφάσισαν στη Νίκαια τη διεύρυνση της ΕΕ, σηματοδοτώντας με αυτό τον τρόπο τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εστίασαν τη προσοχή τους στις διαφωνίες που προέκυψαν και σε θέματα ήσσονος πολιτικής σημασίας. Η ανάλυση μας δείχνει ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εξέφραζαν την εσωτερική πολιτική ατζέντας της κάθε χώρας χωρίς όμως να μπορούν να διακρίνουν το έλλειμμα στην ταυτότητα της ΕΕ».
Όσον αφορά τη στάση των ευρωπαίων πολιτών για τη διεύρυνση της ΕΕ, η ερευνητική ομάδα του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου, επισημαίνει ότι όσο λιγότερο μορφωμένος είναι ένας πολίτης τόσο υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να εκφράσει αρνητική άποψη για τη διαδικασία διεύρυνσης της ΕΕ, ανεξάρτητα εάν ζει σε ένα παλαιό ή νέο κράτος μέλος.
Επίσης, διακρίνει ότι οι ευρωπαίοι πολίτες έχουν την αίσθηση ότι τα σύνορα της ΕΕ είναι πιο «σταθερά» και ότι χώρες όπως η Ρωσία και η Τουρκία θα πρέπει να παραμείνουν εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μεταξύ των νέων κρατών-μελών υπερισχύει η άποψη ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι μια αναγκαιότητα, παρόλο που εμπεριέχει τόσο την αίσθηση του φόβου (οικονομική εκμετάλλευση και προσάρτηση στην ΕΕ) όσο και της ελπίδας (νέες ευκαιρίες για τις μελλοντικές γενεές).
Ως συμπέρασμα, ο καθηγητής Νίκος Κοκοσαλάκης επισημαίνει: «Η Ευρώπη είναι μια πολύ αμφίβολη έννοια. Αλλά αυτή η αμφιβολία είναι που επιτρέπει σε τόσους ανθρώπους να αισθάνονται Ευρωπαίοι. Η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης φαντάζει μη αναστρέψιμη σε πολλούς Ευρωπαίους πολίτες. Δεν μπορούν να φανταστούν το τέλος της και θέλουν να γνωρίζουν τι θα συμβεί και ποια Ευρώπη θα χτίσουν για τα παιδιά τους».