Έρευνα, Εκπαίδευση, Καινοτομία: Οι διαστάσεις του Τριγώνου της Γνώσης στην Ελλάδα σε νέα μελέτη του ΕΚΤ

Το επίπεδο των ερευνητικών αποτελεσμάτων που παράγονται στη χώρα, η συμμετοχή των Ελλήνων ερευνητών σε ανταγωνιστικά προγράμματα Έρευνας & Ανάπτυξης (Ε&Α) της ΕΕ, η συνεισφορά του ΕΣΠΑ στις εθνικές δαπάνες για Ε&Α και οι συνεργασίες μεταξύ φορέων που παράγουν γνώση και φορέων που την εφαρμόζουν ή την ενσωματώνουν κατά κύριο λόγο σε προϊόντα και υπηρεσίες, στις τρέχουσες συνθήκες της κρίσης, είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται και αναλύονται στη νέα μελέτη του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) με τίτλο "Έρευνα, Εκπαίδευση, Καινοτομία. Διαστάσεις του Τριγώνου της Γνώσης στην Ελλάδα".

Την τελευταία δεκαετία, το τρίγωνο της γνώσης αποτελεί ένα από τα κεντρικά εργαλεία κατανόησης με στόχο τη βελτίωση της καινοτομικής δυναμικής και (εν τέλει) της οικονομικής ανάπτυξης των χωρών (και των περιφερειών) εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), αξιοποιώντας τα χαρακτηριστικά της συστημικής θεώρησης και δίνοντας έμφαση στους δεσμούς μεταξύ των δρώντων του τριγώνου της γνώσης, αποτυπώνει και συγκρίνει τα συστήματα καινοτομίας των κρατών μελών. Προς την κατεύθυνση αυτή, στο πλαίσιο της ομάδας εργασίας ‘‘Innovation and Technology Policy’’ και της Επιτροπής για την Επιστημονική και Τεχνολογική Πολιτική (Committee for Scientific and Technological Policy) του ΟΟΣΑ ζητήθηκε από τα κράτη μέλη να προχωρήσουν σε μία πρώτη αποτύπωση του τριγώνου της γνώσης, δίνοντας έμφαση στην συνεισφορά των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και των ερευνητικών κέντρων.

Η σχετική έκδοση του ΕΚΤ, που απαρτίζεται από δύο μέρη, αναλύει πλευρές της λειτουργίας του «τριγώνου της γνώσης» στην Ελλάδα και αποτελεί το συντομευμένο, στην ελληνική γλώσσα, αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας. Στο πρώτο μέρος της έκδοσης πραγματοποιείται μία συνολική επισκόπηση των διαστάσεων του τριγώνου της γνώσης, στην Ελλάδα, ενώ στο δεύτερο μέρος της παρουσιάζεται η περιπτωσιολογική μελέτη των σχετικών δράσεων τριών ελληνικών Πανεπιστημίων, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Πανεπιστημίου Κρήτης (λαμβάνοντας υπόψη και σχετική συνεισφορά από το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας) και του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ως προς τη συνολική επισκόπηση των διαστάσεων του τριγώνου της γνώσης, ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη θέση που κατέχουν τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ως προς την έρευνα, την εκπαίδευση και την καινοτομία, καθώς και στην αλληλεπίδρασή τους με άλλους φορείς που σχετίζονται με το τρίγωνο της γνώσης. Επιπλέον, συμπεριλαμβάνονται στοιχεία για τη χρηματοδότηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και το μείγμα δημόσιας-ιδιωτικής χρηματοδότησης, αναφορές για τη χωρική διάσταση των δραστηριοτήτων που άπτονται του τριγώνου της γνώσης, κυρίως στο επίπεδο της συνεργασίας με τις περιφερειακές αρχές, καθώς και τη σημασία της στρατηγικής για την έξυπνη εξειδίκευση στην έρευνα, την τεχνολογία και την καινοτομία προς το 2020.

Ως προς τις μελέτες περίπτωσης που έχουν συμπεριληφθεί στην παρούσα έκδοση, η επιλογή των 3 Ιδρυμάτων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης έγινε με κριτήρια που αφορούσαν το μέγεθος, τη γεωγραφική τους θέση, καθώς και την εμπειρία τους όσον αφορά τη διασύνδεση με τον επιχειρηματικό τομέα και άλλους φορείς έντασης γνώσης.

Σύμφωνα με ορισμένα σημεία της έρευνας και σε συνδυασμό με πλήθος άλλων στοιχείων (ποσοτικών και ποιοτικών) που έχουν συλλεχθεί ώστε να αναδειχθεί η πληρέστερη εικόνα διασύνδεσης των ακμών του τριγώνου της γνώσης στη χώρα, προκύπτουν τα εξής:

• παρά τη μείωση πολλών μακροοικονομικών δεικτών τα τελευταία έτη, οι εθνικές δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α) αυξήθηκαν, με την αξιοποίηση των κονδυλίων του ΕΣΠΑ 2007-2013 - παρότι η Ελλάδα εξακολουθεί να κατατάσσεται χαμηλά μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ,
• με βάση τα πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία Ε&Α (2015) ο δείκτης της έντασης δαπανών Ε&Α (ποσοστό (%) δαπανών Ε&Α ως προς το ΑΕΠ της χώρας), διαμορφώνεται στο 0,96% του ΑΕΠ,
• ο αριθμός τou ανθρώπινου δυναμικού που απασχολείται σε αυτές τις δραστηριότητες υπερβαίνει τις 82.000, με τη μεγάλη πλειονότητα αυτών να απασχολείται στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης,
• σημαντική ερευνητική δραστηριότητα έχουν τα ελληνικά πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα και τα ΤΕΙ, που διεξάγεται κυρίως με δημόσια χρηματοδότηση, τακτική και κονδύλια ΕΣΠΑ, ενώ πρόσθετοι πόροι προέρχονται από τα ανταγωνιστικά προγράμματα Ε&Α της ΕΕ,
• τα ερευνητικά αποτελέσματα που παράγονται στη χώρα μπορούν να χαρακτηρισθούν ως υψηλού επιπέδου, όταν αξιολογηθούν με ακαδημαϊκούς όρους,
• η συμμετοχή Ελλήνων ερευνητών σε ανταγωνιστικά προγράμματα Ε&Α της ΕΕ, π.χ. από το Πρόγραμμα Πλαίσιο (2007-2013), είναι επίσης υψηλή, δεδομένου ότι η χώρα έχει λάβει κεφάλαια που ξεπερνούν το 1 δισ. € και αντιστοιχούν στο 2,2% της συνολικής κοινοτικής χρηματοδότησης,
• το 10,5% των επιχειρήσεων που καινοτομούν σε προϊόντα και διαδικασίες έχουν συνάψει συνεργασία με κάποιο πανεπιστήμιο ή ερευνητικό ίδρυμα.

Ωστόσο, τα αποτελέσματα των δεσμών και συνεργασιών μεταξύ των φορέων που παράγουν γνώση και των φορέων που την εφαρμόζουν ή την ενσωματώνουν κατά κύριο λόγο σε προϊόντα και υπηρεσίες (δηλ. μεταξύ της ερευνητικής/πανεπιστημιακής και της επιχειρηματικής κοινότητας) δεν είναι εμφανή στη συνολική οικονομία. Παρότι αυτή η ασυνέχεια μεταξύ των ερευνητικών αποτελεσμάτων υψηλού επιπέδου και της αδυναμίας εμπορικής εκμετάλλευσής τους είναι ένα πανευρωπαϊκό φαινόμενο, το λεγόμενο "ευρωπαϊκό παράδοξο", στη χώρα μας φαίνεται να ισχύει σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό. Η προσπάθεια (έστω και μερικής) επίλυσης αυτής της ασυνέχειας αποτελεί ουσιαστικό εργαλείο οικονομικής ανασυγκρότησης σε διεθνές επίπεδο.

Η έκδοση καταλήγει στο συμπέρασμα πως τα ΑΕΙ αποτελούν το βασικότερο παραγωγό έρευνας, έχουν κεντρικό ρόλο στην εκπαίδευση και απόκτηση δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, όμως η συνεισφορά τους στην καινοτομία είναι για την ώρα σχετικά πιο περιορισμένη. Το ελληνικό σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης παρουσιάζει μεγάλο βαθμό εξάρτησης από το Κράτος σε όρους χρηματοδότησης, ενώ διακρίνεται μια τάση για εξεύρεση πόρων και από άλλες πηγές, είτε μέσω συνεργασιών στο πλαίσιο ερευνητικών έργων είτε από αξιοποίηση ίδιων πόρων.

Τα ΑΕΙ αναζητούν εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης, επανεξετάζοντας τις στρατηγικές τους, με συνέπεια η λεγόμενη "τρίτη αποστολή" των ΑΕΙ να κερδίζει έδαφος, ενώ η επιδίωξη απόκτησης από πλευράς ΑΕΙ αυξημένων δεσμών και με την τοπική κοινωνία, εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο. Εξάλλου, προς την ίδια κατεύθυνση τοποθετείται και το νέο πλαίσιο της εταιρικής σχέσης μεταξύ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Ελλάδας για την περίοδο 2014-2020, όπου βάση της χρηματοδότησης από τα Διαρθρωτικά Ταμεία της ΕΕ αποτελεί η αρχή της "έξυπνης εξειδίκευσης" που προϋποθέτει την υλοποίηση της διαδικασίας της επιχειρηματικής ανακάλυψης, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας των ΑΕΙ με τις επιχειρήσεις σε περιφερειακό κυρίως, αλλά και σε εθνικό επίπεδο.

Σημειώνεται πως το ΕΚΤ δραστηριοποιείται θεσμικά επί σειρά ετών σε τομείς που ενισχύουν τους δεσμούς μεταξύ των τριών ακμών του τριγώνου, ιδιαίτερα όσον αφορά τους δεσμούς Έρευνας και Καινοτομίας, και παρέχει την τεκμηρίωση που απαιτείται για την κατανόηση του ελληνικού συστήματος έρευνας και καινοτομίας. Είναι ο θεσμικά αρμόδιος φορέας για την τεκμηρίωση της επιστημονικής και ερευνητικής παραγωγής της χώρας και από το 2012 αποτελεί μέλος του Ελληνικού Στατιστικού Συστήματος ως υπεύθυνος φορέας παραγωγής των εθνικών στατιστικών που αφορούν τις δραστηριότητες έρευνας, ανάπτυξης και καινοτομίας.

Με την παροχή επεξεργασμένων στοιχείων και δεικτών καθώς και την παραγωγή τεκμηριωμένης γνώσης που αφορά σε όλα τα παραπάνω, το ΕΚΤ φιλοδοξεί να συνδράμει στη διαμόρφωση αποδοτικών πολιτικών έρευνας, τεχνολογίας και καινοτομίας, με το μεγαλύτερο δυνατό θετικό αντίκτυπο στην οικονομία και την κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτής της δραστηριότητας, το ΕΚΤ, το επόμενο διάστημα, μέσω στοχευμένων δράσεων πρόκειται να  εμπλουτίσει τις υπό μελέτη διαστάσεις του τριγώνου της γνώσης που παρουσιάζονται σε αυτήν την έκδοση καθώς και να διευρύνει τον αριθμό των ιδρυμάτων από τα οποία θα αντληθούν στοιχεία.