Έφυγε από τη ζωή ο Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτονας και ιστορικός του βιβλίου και των βιβλιοθηκών

Ένας ακάματος εργάτης του πνεύματος, βαθύς γνώστης και μελετητής της ιστορίας του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και της τυπογραφίας, ο Κωνσταντίνος Στάικος, έφυγε από τη ζωή τη Δευτέρα 3 Απριλίου 2023, σε ηλικία 80 ετών.  Το ερευνητικό, συγγραφικό και εκδοτικό του έργο αποτελεί σημείο αναφοράς στον κόσμο των γραμμάτων και της γνώσης.

Αρχιτέκτονας, συλλέκτης, ρέκτης της ελληνικής τυπογραφίας και της εκδοτικής παραγωγής του Γένους, ο Κ. Στάικος γνώριζε όσο λίγοι την ιστορία των βιβλιοθηκών σε Ανατολή και Δύση, από την αρχαιότητα έως σήμερα. Το επιστέγασμα μιας μακράς πορείας αποτελεί η ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια «Περί Βιβλιοθηκών – About Libraries», η οποία αναπτύχθηκε και διατίθεται στο πλαίσιο της συνεργασίας της ΑΜΚΕ «Κήπος Φιλοβίβλων», που ίδρυσε ο ίδιος, με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ).

Μιλώντας για το πώς ξεκίνησε η σχέση του με το βιβλίο, σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Καινοτομία, Έρευνα και Ψηφιακή Οικονομία», ο Κ. Στάικος είχε πει: «Ξεκίνησα να συλλέγω βιβλία το 1976. Μου προξενούσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τυπογραφικά σήματα, η ερυθροτυπία και όλα αυτά τα διακριτικά και οι ιδιαιτερότητες του ελληνικού βιβλίου. Μέχρι τότε, είχα μια βιβλιοθήκη γενικού ενδιαφέροντος όπως κάθε άνθρωπος. Αλλά όταν είδα ένα βιβλίο του 1499 με έναν δικέφαλο αετό ερυθρό, είπα «Ω! Τι γίνεται εδώ;». Το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν τυπωμένο στο τυπογραφείο του Ζαχαρία Καλλιέργη, που είχε τον δικέφαλο για εκδοτικό σήμα και θυρεό. Από εκεί ξεκινάει το πάθος για την ελληνική τυπογραφία».

Αναφερόμενος δε στο εγχείρημα της ψηφιακής εγκυκλοπαίδειας Περί Βιβλιοθηκών, ο Κ. Στάικος είχε μιλήσει για το πώς έβλεπε τον ρόλο των βιβλιοθηκών: «Ένας στόχος αυτής της ηλεκτρονικής έκδοσης είναι να φωτίσει τον κρυμμένο πλούτο των βιβλιοθηκών που υπάρχουν στη χώρα. Και τι αντιπροσωπεύουν. Γιατί η κάθε βιβλιοθήκη δεν είναι προϊόν κάποιου που απλώς μια μέρα αποφάσισε να φτιάξει μια βιβλιοθήκη. Κάθε βιβλιοθήκη είναι προϊόν μιας ιστορίας, ενός χρονικού, ενός πνευματικού οδοιπορικού. Θέλουμε να αποκαλύψουμε τι αντιπροσωπεύει κάθε βιβλιοθήκη. Προσδοκώ ότι με τις μεταφράσεις στις διάφορες γλώσσες, θα φτιάξουμε έναν κόμβο διεθνούς εμβέλειας».

Στο ΕΚΤ όσοι συνεργαστήκαμε μαζί του, αυτό που πάντοτε θα θυμόμαστε είναι η χαρισματική του προσωπικότητα, η ευγένεια του χαρακτήρα του, η ευρυμάθεια, το πάθος και η ακούραστη δημιουργικότητά του. Τον αποχαιρετούμε και εμείς μαζί με όλη την κοινότητα του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και της γνώσης. 

Η Διευθύντρια, ο Πρόεδρος και τα μέλη του Δ.Σ. και το προσωπικό του ΕΚΤ εκφράζουν τα ειλικρινή συλλυπητήρια προς την οικογένεια και τους οικείους του εκλιπόντος.

Η κηδεία του Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου θα τελεστεί την Πέμπτη 6 Απριλίου 2023 και ώρα 10:00 π.μ. στον Ιερό Ναό Αγίων Θεοδώρων του Α' Κοιμητηρίου Αθηνών.

Από την αρχιτεκτονική των βιβλιοθηκών στη συλλογή βιβλίων και την εκδοτική παραγωγή 

Ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1943. Μετά τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, φοίτησε για δύο χρόνια στη Σχολή Καλών Τεχνών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με δάσκαλο τον Β. Βασιλειάδη, στο τμήμα Εφαρμοσμένων Τεχνών –σκηνογραφία κυρίως. Με το υλικό που συγκέντρωσε έγινε δεκτός στην Ανώτερη Εθνική Σχολή Διακοσμητικών Τεχνών (École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs) στο Παρίσι. Από το 1968 και εξής, εργάστηκε στο Παρίσι, σε διάφορα αρχιτεκτονικά-διακοσμητικά γραφεία, τα οποία είχαν αναλάβει την αποκατάσταση και ανάπλαση ιστορικών και μνημειακών κτισμάτων, όπως του Château de Ferrières.

Από την εποχή εκείνη ξεκίνησε τη βιβλιοθήκη του, με εκδόσεις αρχικά που αφορούν την αποτύπωση ιστορικών αρχιτεκτονικών μνημείων της Γαλλίας και εμβληματικά διακοσμητικά μοτίβα τα οποία καθιερώθηκαν σε διάφορες περιόδους και πολιτισμούς, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή.

Παράλληλα με την επαγγελματική του δραστηριότητα, άρχισε να εμπλουτίζει τον πυρήνα της βιβλιοθήκης του με εκδόσεις σχετικές με την ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας, από το 15ο αιώνα και μετά. Η συλλεκτική αυτή ενασχόλησή του με το βιβλίο γρήγορα εξελίχθηκε σε πάθος για τη διερεύνηση της εκδοτικής δραστηριότητας του Γένους, από την Αναγέννηση μέχρι τα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια. Τα πνευματικά του ενδιαφέροντα για τους πρωτεργάτες της διάδοσης της ελληνικής σκέψης μέσα από βιβλία που τυπώθηκαν στη Δύση και στην Ανατολή εντάθηκαν από τότε που του ανατέθηκε η μελέτη για την ανάπλαση της ιστορικής βιβλιοθήκης της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο.

Κατά τη δεκαετή ενασχόλησή του με τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Μονής, είχε τον χρόνο να εγκύψει στην ιστορία του θεσμού της βιβλιοθήκης διαχρονικά και σε πολλούς πολιτισμούς. Έτσι άρχισε την έρευνα με σκοπό να συντάξει ένα χρονικό της εξέλιξης της βιβλιοθήκης, τόσο από βιβλιοθηκονομική όσο και από αρχιτεκτονική σκοπιά, με αφετηρία το 4000 π.Χ. Αποτέλεσμα ήταν η πεντάτομη Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό, που εκδόθηκε από το 2000 έως το 2013, και κυκλοφορεί στα ελληνικά, στα αγγλικά και τώρα και στην κινεζική γλώσσα.

Η δημοσιότητα που γνώρισε η εργασία του στην Πάτμο, τού άνοιξε καινούριους επαγγελματικούς δρόμους, σχετικούς με την αποκατάσταση ή ανάπλαση μνημειακών χώρων ιστορικού ενδιαφέροντος. Έτσι προέκυψαν η ανάπλαση της Βιβλιοθήκης του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Φανάρι, η μετατροπή του κτίσματος Κωστής Παλαμάς (έργο του Κλεάνθη) σε Εντευκτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, η μετατροπή της Ροτόντας, του Ιερού Ναού του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στον Παλατίνο Λόφο στη Ρώμη (5ος αιώνας), από καθολικό σε ορθόδοξο ναό, το Μέγαρο του Δήμου Αθηναίων κ.ά.

Όλο αυτό το διάστημα συνέχισε να εμπλουτίζει την προσωπική του συλλογή βιβλίων είτε με πρωτότυπα έργα που αφορούν την εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων πριν από τη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους είτε με μελέτες για την τυπογραφία και την παραγωγή του βιβλίου σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα, ιχνηλατώντας έτσι την πορεία που ακολούθησε το έντυπο βιβλίο διεθνώς.

Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε σε αρχέτυπες και παλαιές εκδόσεις, με βιβλία σπάνια ή και μοναδικά, άρχισε να τον προβληματίζει και κυρίως τον απασχολούσε η εξασφάλιση του μέλλοντός του. Θεωρεί ότι η συλλογή βιβλίων που αντανακλά την πνευματική ιστορία του Γένους δεν μπορεί να αποτελεί προσωπική υπόθεση, αλλά κτήμα όλων των Ελλήνων. Έτσι λοιπόν, αναζήτησε στέγη για το μέλλον της. Το Συμβούλιο του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης ανταποκρίθηκε, και στην έδρα του Ιδρύματος παραχώρησε ειδικούς χώρους, στους οποίους αναπτύχθηκαν βιβλιοστάσια για το σύνολο της συλλογής. Η βιβλιοθήκη μάλιστα συνεχίζει να εμπλουτίζεται με βιβλία σύμφωνα με το αρχικό σκεπτικό δημιουργίας της.

Επίσης, ήταν υπεύθυνος για την πλήρη ανακατασκευή της Βιβλιοθήκης της ΕΣΗΕΑ «Δημήτρης Πουρνάρας», την ανάπλαση του 7ου ορόφου «Ιωάννης Κονδυλάκης», όπου στεγάζονται οι αίθουσες των σεμιναρίων, καθώς και των εργασιών, που βρίσκονται στο τελικό στάδιο, για την ανακαίνιση της αίθουσας Συνεδρίων «Γεώργιος Καράντζας» στον 1ο όροφο του κτηρίου.

Ο Κ. Στάικος θεωρούσε ότι το τεράστιο πλήθος τεκμηριωμένων πληροφοριών και εικόνων που έχει συγκεντρώσει θα μπορούσε έπειτα από σχεδιασμένη έρευνα και τεκμηρίωση να πάρει τη μορφή εγκυκλοπαίδειας, η οποία μόνο ηλεκτρονικά θα μπορούσε να γίνει προσιτή στο κοινό. Έτσι, οραματίστηκε τη δημιουργία του ιστότοπου Περί Βιβλιοθηκών.

Ο «Κήπος Φιλοβίβλων» και η συνεργασία με το ΕΚΤ

Τον Απρίλιο του 2020 ο Κ. Στάικος ίδρυσε την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Κήπος Φιλοβίβλων» και σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ) δημιούργησαν την ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια «Περί Βιβλιοθηκών – www.aboutlibraries.gr» για τον κόσμο των βιβλιοθηκών, από την αρχαιότητα έως σήμερα. Κύριος στόχος είναι η οργανωμένη καταγραφή και ανάδειξη της ιστορίας των βιβλιοθηκών και των συλλογών τους.

ΕΚΤ και «Κήπος Φιλοβίβλων» έχουν υπογράψει Πλαίσιο Συνεργασίας για την ανάπτυξη της ψηφιακής εγκυκλοπαίδειας «Περί Βιβλιοθηκών». Η σύμπραξη αυτή επικεντρώνεται σε δράσεις σχετικές με τον ψηφιακό πολιτισμό και την άσκηση αναβαθμισμένης πολιτιστικής διαχείρισης που στόχο έχουν την ψηφιοποίηση εικαστικού υλικού, την προσθήκη νέων ιστορικών δοκιμίων από τη νεότερη εποχή, την ανάπτυξη ενός εξωστρεφούς δικτύου βιβλιοθηκών και την ανταλλαγή έγκριτης γνώσης.

Κεντρική επιδίωξη του «Περί Βιβλιοθηκών» ήταν και παραμένει η διαμόρφωση από κοινού με τις βιβλιοθήκες ενός πνευματικού χώρου συνάντησης και ενός πολύγλωσσου ψηφιακού δικτύου, με υλικό που θα ιχνηλατεί και θα αναδεικνύει την εξέλιξη του θεσμού της βιβλιοθήκης. Η αξία του παραγόμενου έργου προβάλλεται διεθνώς, καθώς διατίθεται ήδη η αγγλική έκδοση, ενώ προγραμματίζεται η μετάφραση και σε άλλες γλώσσες.

To «Περί Βιβλιοθηκών» αποτελεί έναν ψηφιακό χώρο που επικεντρώνεται στις βιβλιοθήκες και την ιστορία τους, στην παρουσίαση σπουδαίων συλλογών και προσωπικοτήτων που συνδέονται με τις βιβλιοθήκες σε Ανατολή και Δύση, από την αρχαιότητα έως σήμερα. Φιλικός και λειτουργικός για τον χρήστη, προσφέρει έναν μοναδικό πληροφοριακό πλούτο, ο οποίος διαρθρώνεται στις εξής θεματικές ενότητες: Βιβλιοθήκες, Πρόσωπα, Αρχιτεκτονική, Φωτοθήκη, Βιβλιογραφία.

Στον ιστότοπο περιλαμβάνονται, μέχρι σήμερα, 4.200 τεκμήρια, επεξεργασμένα και τεκμηριωμένα, τα οποία συνοδεύονται από βιβλιογραφικές αναφορές και πλούσια εικαστική συλλογή (μικρογραφίες χειρογράφων, ξυλογραφίες, χαλκογραφίες, λιθογραφίες, ζωγραφικά έργα, αναπαραστάσεις και φωτογραφικές απεικονίσεις γλυπτών και αρχιτεκτονικών έργων κ.λπ.).

Η ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια "Περί Βιβλιοθηκών - About Libraries" κατέκτησε πρόσφατα τη 2η θέση (1st Runner Up) στην κατηγορία Best DH Dataset του διεθνούς διαγωνισμού Digital Humanities Awards 2022.

Ο εκδοτικός οίκος ΑΤΩΝ

Ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος είχε επίσης ιδρύσει τον εκδοτικό οίκο ΑΤΩΝ και τα βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά, τα αγγλικά, τα ιταλικά, τα ολλανδικά, τα γαλλικά, τα κινεζικά και τα αραβικά. Κύριο αντικείμενο των εκδόσεων είναι η ιστορία του βιβλίου και των βιβλιοθηκών στον δυτικό πολιτισμό και θέματα σχετικά με το ελληνικό βιβλίο, από την αρχαιότητα έως σήμερα. Ενδεικτικά ορισμένοι τίτλοι είναι: Η Πνευματική Πορεία του Γένους (4 τόμοι, 2017–2022), Το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια (2020), Ο Έρασμος. Ένας απόστολος της ελληνικής διανόησης από τον Βορρά (2020), Τα Ελληνικά Αρχέτυπα & Ελληνικά Συγγράμματα σε Ετερόγλωσσα Αρχέτυπα (2019), Η Αρχιτεκτονική των Βιβλιοθηκών στον Δυτικό Πολιτισμό. Από τη Μινωική Εποχή στον Μιχαήλ Άγγελο (2016), H Ιστορία της Βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό (5 τόμοι, 2002–2012), Η Βιβλιοθήκη του Πλάτωνα και της Ακαδημίας (2012), Αριστοτέλους Βιβλιοθήκη (2015) κ.ά.

Ο εκδοτικός οίκος ΑΤΩΝ αξιοποιεί το ψηφιακό περιβάλλον της υπηρεσίας φιλοξενίας και διάθεσης βιβλίων eBooks που αναπτύσσει το ΕΚΤ για να διαθέσει στο ευρύτερο κοινό ενδιαφέρουσες εκδόσεις που ιχνογραφούν την ιστορία του βιβλίου στον δυτικό πολιτισμό.

Μέχρι στιγμής, στον κατάλογο του εκδοτικού οίκου ΑΤΩΝ που διατίθεται στην πλατφόρμα ePublishing του ΕΚΤ είναι διαθέσιμες με ανοικτή πρόσβαση προς ανάγνωση, οι εξής εκδόσεις: α) «Τα 700 Ελληνικά Βιβλία του 20ού Αιώνα που ξεχώρισαν» (ελληνικά), β) «Οι Ελληνικές Εκδόσεις του Άλδου και οι Έλληνες Συνεργάτες τους: (π. 1494-1515)» (ελληνικά, αγγλικά, ιταλικά), γ) Εκδοτικά τυπογραφικά σήματα βιβλίων του ελληνικού κόσμου (1494-1821), δ) Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος (Konstantinos Sp. Staikos) (ελληνικά), ε) Το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια: Το Όραμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου για ένα Καθολικό Πνευματικό Κέντρο (αραβικά).

*Φωτογραφίες: Γιάννης Βουλγαράκης / ΕΚΤ