Ο κόσμος των βιβλιοθηκών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα - Περιήγηση στον ιστότοπο «Περί Βιβλιοθηκών»

Η Ιστορία της «βιβλιοθήκης» συνδέεται απόλυτα από τις αρχές της με δύο θεματικές ενότητες, αφενός μεν με την οργάνωση και τη διοίκηση των πρώτων βασιλείων, των Σουμέριων λόγου χάριν, και αφετέρου με έπη και ύμνους που παραπέμπουν στη Δημιουργία και στο θεϊκό Πάνθεον. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται πριν από το 3.000 π.Χ. σε πολιτισμούς της Ανατολής και ξετυλίγεται μέσα από τον ιστότοπο «Περί Βιβλιοθηκών», που επιμελείται ο αρχιτέκτονας και ιστορικός του βιβλίου Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος.

Μέσα από τον ιστότοπο εξιστορούνται οι λόγοι που οδήγησαν τους λαούς της Δύσης και της Ανατολής να συλλέξουν και να θησαυρίσουν σε κλειστούς φυλασσόμενους χώρους, δηλαδή σε βιβλιοθήκες, την πνευματική τους παράδοση, τα επιτεύγματα της λογοτεχνίας τους, όπως και κάθε μορφή γνώσης, αποτυπωμένη σε πινακίδες και βιβλία, από το 3000 π.Χ. ως σήμερα.

Η ιστορία των βιβλιοθηκών

Η Ιστορία της Βιβλιοθήκης, δηλαδή του ιδιαίτερου χώρου όπου άρχισε να φυλάσσεται και να ταξινομείται αρχειακό και λογοτεχνικό υλικό ήδη από την τρίτη χιλιετία στους πολιτισμούς της Ανατολής, εξελίχθηκε με τα χρόνια ως θεσμός. Αρχικά, οι αρχειακές αυτές βιβλιοθήκες προσαρτήθηκαν σε ανακτορικά συγκροτήματα ή ναούς και βρίσκονταν υπό την απόλυτη εποπτεία των βασιλέων ή των ιερατείων. Από τα μέσα της πρώτης χιλιετίας, άρχισαν να δημιουργούνται ιδιωτικές βιβλιοθήκες στον ελληνικό κόσμο, που εκτείνονταν από την Ιωνία έως την Κάτω Ιταλία, καθώς και συλλογές βιβλίων, που συγκροτήθηκαν σε φιλοσοφικές σχολές, όπως λόγου χάρη της Μιλήτου, καθιερώνοντας έτσι το βιβλίο ως απαραίτητο εργαλείο εκπαίδευσης και πολιτιστικής έκφρασης. Στους χώρους που δημιουργήθηκαν για τη στέγαση των συλλογών αυτών είχε πρόσβαση κάθε ενδιαφερόμενος, σύμφωνα με τις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Ο θεσμός αυτός, που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά την αλεξανδρινή εποχή, επηρέασε καθοριστικά τον ρωμαϊκό πολιτισμό και υπό το πρίσμα αυτό οργανώθηκαν στη Ρώμη οι πρώτες ιδιωτικές συλλογές βιβλίων στις επαύλεις της αριστοκρατίας, όπως λόγου χάρη εκείνη του Βάρρωνα, όπως επίσης και δημόσιες βιβλιοθήκες, από τον 1ο π.Χ. αιώνα. Η ίδρυση βιβλιοθηκών έλαβε μεγάλες διαστάσεις στον ρωμαϊκό κόσμο και στις επαρχίες της αυτοκρατορίας, με βιβλιοθήκες στο ανακτορικό συγκρότημα του Καπιτωλίου και του Παλατίνου Λόφου, στην Αγορά και στις Θέρμες αλλά και με τη συγκρότηση μνημειακών βιβλιοθηκών σε επαρχιακές πόλεις όπως στην Έφεσο, την Καρχηδόνα κ.ά

Τα ερείπια του τετράκογχου ναού στη βιβλιοθήκη του Αδριανού (φωτ. Ν. Παναγιωτόπουλος)

Κατά τη χριστιανική εποχή, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, οι βιβλιοθήκες του ελληνο-ρωμαϊκού κόσμου εγκαταλείφθηκαν για ιδεολογικούς κυρίως λόγους, καθώς τελούσαν υπό τη σκέπη θεοτήτων του Δωδεκάθεου, όπως οι Μούσες και ο Απόλλωνας. Επιπλέον, με την εδραίωση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Ανατολικής και Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, άλλαξε και η μορφή του βιβλίου από παπυρικό κύλινδρο σε περγαμηνό κώδικα. Έτσι, θεματοφύλακες της γνώσης δεν είναι πλέον οι δημόσιες ούτε οι βασιλικές βιβλιοθήκες, αλλά η Εκκλησία, φορείς της οποίας είναι τα πολυάριθμα μοναστηριακά κέντρα, οι καθεδρικοί ναοί και οι επισκοπές και στο πλαίσιο των οποίων λειτουργούν σχολεία και αντιγραφικά κέντρα.

Από τα τέλη του 14ου αιώνα, με την εμφάνιση των πρώτων ουμανιστικών κέντρων, επανήλθε ο θεσμός της ιδιωτικής, βασιλικής και δημόσιας βιβλιοθήκης και ειδικά διαμορφωμένοι θάλαμοι οικοδομήθηκαν με σκοπό να θησαυρίσουν το υλικό αυτό. Η εξάσκηση της τυπογραφίας άλλαξε τα αρχιτεκτονικά δεδομένα, καθώς το πλήθος των βιβλίων που κυκλοφόρησε στην αγορά επέτρεψε ακόμα και στο φοιτητικό κοινό να συγκροτήσει βιβλιοθήκες. Πέρα όμως από τις ηγεμονικές βιβλιοθήκες, όπως κι αυτές των μελών της αριστοκρατίας και των αξιωματούχων της Εκκλησίας, σπουδαίες βιβλιοθήκες ιδρύθηκαν και στα πανεπιστήμια της Ιταλίας, της Πάντοβας και του Παρισιού. Κατ’ επέκταση, κάθε μορφή ανώτερης σχολής οργάνωσε βιβλιοθήκη, όπως και τα κολλέγια της Αγγλίας στην Οξφόρδη και το Καίμπριτζ.

Γενική άποψη της Λαυρεντιανής βιβλιοθήκης. Χαλκογραφία του G. Zocchi (18ος αιώνας)

Από τον 17ο αιώνα και μετά άρχισαν να ιδρύονται εθνικές βιβλιοθήκες στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, οι οποίες εμπλουτίζονταν συστηματικά με βάση σχετική νομοθεσία, που προέβλεπε τη δωρεάν διάθεση τριών αντιτύπων κάθε νέας έκδοσης. Οι βιβλιοθήκες αυτές πολλαπλασίασαν τις συλλογές τους, καθώς η εγκατάλειψη πολλών μοναστηριακών κέντρων είχε ως αποτέλεσμα ολόκληρες μοναστηριακές βιβλιοθήκες να αποτελέσουν μέρος των εθνικών. Η αρχιτεκτονική τους δεν άλλαξε ουσιαστικά, παρά ακολούθησε τα πρότυπα της αρχιτεκτονικής εξέλιξης του μπαρόκ, με την ιδιοτυπία που χαρακτήριζε κάθε εποχή και περιοχή της Ευρώπης.

Η επιβλητική μονή του Στράχωφ, έγχρωμο σχέδιο πένας του J. Schimmel, χρονολογημένο στα τέλη του 18ου αιώνα

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, με την ανάπτυξη της Αμερικής και την οργάνωση πανεπιστημιακών κέντρων, το σκηνικό άλλαξε. Τόσο οι δημόσιες, όσο και οι ιδιωτικές συλλογές των βιβλίων, δεν είχαν στόχο μόνο να θησαυρίσουν βιβλιακό υλικό που εκδιδόταν στην Αμερική, αλλά να αποκτήσουν έντυπα συγγράμματα που απαθανάτιζαν το σύνολο της ευρωπαϊκής πνευματικής παράδοσης από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους ως τους εκπροσώπους του Δυτικού Διαφωτισμού, όπως λόγου χάρη τον Βολταίρο.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, πολλές βιβλιοθήκες της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης καταστράφηκαν και μεγάλες συλλογές βιβλίων παραδόθηκαν στην πυρά. Έτσι, έγινε επιτακτική η ανάγκη να οικοδομηθούν νέες στέγες για τα βιβλία και να αποκατασταθεί η λειτουργία μεγάλων πανεπιστημιακών κτιρίων σε πολλές περιοχές, όπως η Λειψία, το Βερολίνο και το Τόκυο. Δεν ήταν όμως μόνο αυτός ο λόγος, καθώς ο συνεχώς αυξανόμενος όγκος των εκδόσεων οδήγησε στην αντικατάσταση των παραδοσιακών εθνικών βιβλιοθηκών από νέα κτίσματα, ή στην προσθήκη νέων πτερύγων ίδιας ή διαφορετικής αρχιτεκτονικής. Τέλος, στη δημιουργία βιβλιοθηκών εθνικού χαρακτήρα συντέλεσε και η συμβολή τους στον σχηματισμό εθνικής πολιτιστικής ταυτότητας.

Περισσότερες πληροφορίες και βιβλιογραφία για τον θεσμό των βιβλιοθηκών, την ιστορία τους και την αρχιτεκτονική τους μπορείτε να βρείτε στις αντίστοιχες θεματικές ενότητες της ιστοσελίδας. Σημειώνεται ότι, σε ετήσια βάση, το περιεχόμενο της ιστοσελίδας επικαιροποιείται με νέο εικαστικό υλικό (χαρακτικά, ζωγραφικοί πίνακες, σκίτσα και σχέδια) και με την προσθήκη 9.000 περίπου νέων λημμάτων. 

Μέχρι στιγμής, ο ιστότοπος είναι διαθέσιμος στα ελληνικά και τα αγγλικά. Προγραμματίζεται ωστόσο να μεταφραστεί και σε άλλες γλώσσες της Ανατολής, όπως αραβικά και κινέζικα. Στο πλαίσιο μάλιστα της συστηματικής συνεργασίας του Κ. Στάικου με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ) το επόμενο διάστημα θα πραγματοποιηθεί τεχνολογική αναβάθμιση  και επέκταση της λειτουργικότητάς του ιστοτόπου ώστε να ενισχυθεί η διάχυση του παγκοσμίου ενδιαφέροντος και μοναδικού περιεχομένου που συγκεντρώνει.

Στάικος, Σπ. Κωνσταντίνος

Ο Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος είναι αρχιτέκτονας, ιστορικός του βιβλίου και εκδότης. Πιο γνωστά έργα του είναι η πεντάτομη "Ιστορία της βιβλιοθήκης στον Δυτικό Πολιτισμό", η οποία καλύπτει τη χρονική περίοδο από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα έως και την Αναγέννηση, οι εργασίες του για τις αρχαιοελληνικές βιβλιοθήκες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ο τόμος "Οι ελληνικές εκδόσεις του Άλδου Μανούτιου και οι Έλληνες συνεργάτες του (π. 1494-1515)" και η ιστορική έρευνα: "Η πνευματική πορεία του Γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο", η οποία περιλάμβει πέντε τόμους.

Περισσότερες πληροφορίες για το συγγραφικό έργο του Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου μπορείτε να εντοπίσετε στη βιβλιογραφική βάση δεδομένων της βιβλιοnet.

Το φωτογραφικό υλικό του άρθρου είναι διαθέσιμο στη φωτοθήκη του ιστότοπου.