Τα θέματα της εκκαθάρισης και της αδειοδότησης δικαιωμάτων του πολιτιστικού περιεχομένου σε διαδικτυακή εκδήλωση του ΕΚΤ

Με το “δύσκολο” ζήτημα της εκκαθάρισης των πνευματικών δικαιωμάτων με σκοπό την ψηφιοποίηση και διαδικτυακή διάθεση του πολιτιστικού μας αποθέματος καταπιάστηκε το διαδικτυακό σεμινάριο «Διαχείριση του πολιτιστικού περιεχομένου στο διαδικτυακό περιβάλλον: μία εισαγωγή στην εκκαθάριση και αδειοδότηση δικαιωμάτων» που διοργάνωσε η ομάδα ανάπτυξης του Εθνικού Συσσωρευτή Πολιτιστικού Περιεχομένου SearchCulture.gr του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ) την Πέμπτη 3 Νοεμβρίου 2022.

Καθώς εντείνονται οι δράσεις και τα έργα ψηφιοποίησης του πολιτιστικού αποθέματος στη χώρα μας, τα ζητήματα που εγείρονται γύρω από την ορθή διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων, απασχολούν ολοένα και περισσότερους φορείς. 

Σκοπός του σεμιναρίου ήταν να προσφέρει  μία σύντομη εισαγωγή στο πολυσύνθετο πεδίο της Πνευματικής Ιδιοκτησίας, στις βασικές αρχές που το διέπουν, στα κύρια σχετικά νομοθετήματα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στα επίπεδα δικαιωμάτων και τις διαδικασίες εκκαθάρισης που θα πρέπει να γνωρίζει και να τηρεί ένας φορέας ώστε να είναι σε θέση να διαθέσει τις ψηφιακές αναπαραγωγές των τεκμηρίων του διαδικτυακά, καθώς και στις τυποποιημένες μηχαναγνώσιμες άδειες χρήσης Creative Commons και RightsStatements που χρησιμοποιούνται και από τον Εθνικό Συσσωρευτή Ψηφιακού Πολιτιστικού Περιεχομένου SearchCulture.gr και τη Europeana για την αδειοδότηση του ψηφιακού υλικού με σκοπό την ενίσχυση της σύννομης περαιτέρω χρήσης του.

Το σεμινάριο στόχευσε στην ενδυνάμωση της γνώσης, χωρίς να υποκαθιστά την εξειδικευμένη νομική υποστήριξη που ενδεχομένως να απαιτείται κατά περίπτωση για τη διαχείριση και την εκκαθάριση των δικαιωμάτων ενός φορέα.

Η διοργάνωση προσέλκυσε 350 συμμετέχοντες από φορείς πολιτισμού και ερευνητικά κέντρα, τεχνικούς αναδόχους, διαχειριστικές αρχές, δημόσιους οργανισμούς και την τοπική αυτοδιοίκηση. Τόσο η μεγάλη προσέλευση όσο και ο καταιγισμός των ερωτήσεων που δέχτηκαν οι ομιλητές, καταδεικνύουν το μεγάλο ενδιαφέρον αλλά και τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι περισσότεροι φορείς στην προσπάθειά τους να διαχειριστούν τα ζητήματα αυτά.

Το σεμινάριο πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή δύο ειδικών στην Πνευματική Ιδιοκτησία, του Δρος Θεόδωρου Χίου και της Δρας Μαρίνας Μαρκέλλου. Πρόκειται για, δύο διακεκριμένους ερευνητές, με σημαντικό ακαδημαϊκό έργο και με μεγάλη εμπειρία στην ενεργό δικηγορία σε θέματα Πνευματικής και Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας.

Χαιρετίζοντας την εκδήλωση η Δρ Εύη Σαχίνη, Διευθύντρια του ΕΚΤ, επεσήμανε ότι το ΕΚΤ ασχολείται με το ζήτημα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων αλλά και της πρότυπης αδειοδότησης στο επιστημονικό και το πολιτιστικό περιεχόμενο εδώ και 20 χρόνια. Ρόλος του ΕΚΤ είναι να υποστηρίζει όλο τον ενάρετο κύκλο ζωής του ψηφιακού περιεχομένου, με έμφαση στην τεκμηρίωση και τη σημασιολογική επισημείωση, που προσδίδουν αξία και βελτιώνουν την ποιότητα και την αναζητησιμότητα του περιεχομένου.

Το ΕΚΤ, πρόσθεσε η Δρ Ε. Σαχίνη, μέσα και από τη σειρά των σεμιναρίων που διοργανώνει η ομάδα του SearchCulture.gr γύρω από κρίσιμα ζητήματα που άπτονται της διαχείρισης του ψηφιακού υλικού, υποστηρίζει τους φορείς στην προσπάθειά τους για πρότυπη διαχείριση του υλικού τους στο διαδίκτυο. Στόχος του ΕΚΤ, είπε κλείνοντας, είναι η δημιουργία ενός ισχυρού δικτύου φορέων πολιτισμού και η διεύρυνση της διάθεσης του πολιτιστικού μας αποθέματος με πρότυπο τρόπο στο διαδίκτυο, για την ενίσχυση της έρευνας, της εκπαίδευσης, της δημιουργικότητας αλλά και της καλλιέργειας του καθενός από εμάς.  

Η κυρία Γεωργία Αγγελάκη, υπεύθυνη ανάπτυξης του δικτύου των φορέων του Εθνικού Συσσωρευτή Ψηφιακού Πολιτιστικού Περιεχομένου SearchCulture.gr, εστίασε στην εισαγωγική της ομιλία στη σημασία που έχει η ορθή τεκμηρίωση του δικαιούχου των δικαιωμάτων και η επιλογή της κατάλληλης άδειας χρήσης. Ένα ψηφιακό αρχείο στο διαδίκτυο, το οποίο δεν φέρει τη σωστή τεκμηρίωση καθίσταται “ορφανό”, καθίσταται, δηλαδή, σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν οι δικαιούχοι ώστε να ζητηθεί η άδεια χρήσης. Από την άλλη, η υιοθέτηση των τυποποιημένων αδειών χρήσης απαλλάσσει τον χρήστη από το να χρειάζεται κάθε φορά να εκκαθαρίσει τα ψηφιακά αρχεία για να τα χρησιμοποιήσει, προωθεί, δηλαδή, τη σύννομη χρήση του ψηφιακού υλικού.

Η κα Γ .Αγγελάκη επεσήμανε ότι η εκκαθάριση είναι πρωτίστως ζήτημα νομικό και η επιλογή κατάλληλης τυποποιημένης άδειας χρήσης είναι πρωτίστως ζήτημα στρατηγικής του φορέα. Κλείνοντας, έθεσε κάποια ερωτήματα στους συμμετέχοντες προς προβληματισμό– κατά πόσο ως πολιτιστικοί φορείς το καθιστούμε εύκολο ή δύσκολο στους χρήστες να μπορούν να εντοπίσουν και κυρίως να αξιοποιήσουν περαιτέρω τα ψηφιακά τεκμήριά μας στις δικές τους ερευνητικές, εκπαιδευτικές και δημιουργικές δραστηριότητες; Μήπως βάζουμε παραπάνω εμπόδια απ’ότι χρειάζεται; Φοβόμαστε ότι αν υιοθετήσουμε μία πολύ ανοικτή άδεια θα έχουμε κάποια ζημία; Μήπως βάζοντας παραπάνω περιορισμούς παρεμποδίζουμε και τις απρόσμενες καλές χρήσεις των τεκμηρίων μας;   

Στη συνέχεια, στην ομιλία του ο Δρ Θεόδωρος Χίου πραγματοποίησε μία ευσύνοπτη εισαγωγή στα διαφορετικά επίπεδα προστασίας που προσφέρουν τα πνευματικά και συγγενικά δικαιώματα και αναφέρθηκε στα βασικά νομοθετήματα που τα διέπουν στο ελληνικό και ευρωπαϊκό περιβάλλον.

Έμφαση έδωσε ο Δρ Θ. Χίου στην αποσαφήνιση βασικών εννοιών του δικαίου Πνευματικής Ιδιοκτησίας που σχετίζονται με τις ψηφιοποιήσεις πολιτιστικού αποθέματος. Η Πνευματική Ιδιοκτησία αντιστοιχεί σε ένα σύστημα κανόνων που θεσπίζει δικαιώματα απόλυτα και αποκλειστικά με περιορισμένη χρονική διάρκεια. Περιλαμβάνει, αφενός, τα πνευματικά δικαιώματα, που προστατεύουν την άυλη δημιουργία που ενσωματώνεται σε τεκμήριο και που είναι πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα (π.χ. έργο χαρακτικής, βιβλίο, μουσική σύνθεση, κλπ). Περιλαμβάνει, αφετέρου, τα συγγενικά δικαιώματα, τα οποία προστατεύουν επιμέρους συγκεκριμένες συμβολές σε ένα δημιούργημα, όπως  τους ερμηνευτές και εκτελεστές ενός μουσικού έργου, τους παραγωγούς ηχογραφήσεων, ραδιοτηλεοπτικών και οπτικοακουστικών έργων, τους εκδότες επί της στοιχειοθεσίας και σελιδοποίησης ενός έντυπου, τους δημιουργούς βάσεων δεδομένων και σύντομα εκδότες τύπου).

Ο Δρ Θ. Χίου αναφέρθηκε,ακόμη, στις κατηγορίες δημιουργημάτων τα οποία δεν εμπίπτουν στην περίμετρο προστασίας από πνευματική ιδιοκτησία, όπως είναι, ανάμεσα στα άλλα, οι εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης. Τόνισε δε, ότι η πνευματική ιδιοκτησία είναι ανεξάρτητη από τον υλικό φορέα που έχει στην κατοχή του ένας πολιτιστικός οργανισμός και του οποίου το ιδιοκτησιακό καθεστώς διέπεται από το εμπράγματο δίκαιο. Γι’αυτό και ένας φορέας που έχει στην κυριότητα ή στην κατοχή του ένα πολιτιστικό τεκμήριο δεν αποκτά αυτομάτως το δικαίωμα της ψηφιοποίησής του.

Ο Δρ Θ. Χίου τόνισε την ανάγκη σεβασμού της πνευματικής ιδιοκτησίας κατά την υλοποίηση έργων ψηφιοποίησης, υπογραμμίζοντας ότι, πριν την ψηφιοποίηση, ο φορέας που έχει στην κατοχή του μία συλλογή τεκμηρίων οφείλει να αξιολογήσει το περιεχόμενο που εκεί ενσωματώνεται για να διαπιστώσει αν διέπεται από πνευματικά ή και συγγενικά δικαιώματα (νομική αξιολόγηση) και κατά περίπτωση να αναζήτησει τους δημιουργούς, ερμηνευτές/εκτελεστές, παραγωγούς, εκδότες, φορείς συλλογικής διαχείρισης ή κληρονόμους, ώστε να κάνει εκκαθάριση, να αποκτήσει, δηλαδή, τα απαραίτητα δικαιώματα για την ψηφιοποίηση και τη διαδικτυακή διάθεση των τεκμηρίων, ανάλογα και με τους σκοπούς για τους οποίους επιθυμεί να χρησιμοποιήσει τα ψηφιακά τεκμήρια.

Η διαπραγμάτευση για την αδειοδότηση οφείλει να καλύπτει πτυχές όπως τη σκοπούμενη χρήση, την εδαφικότητα, την καταβολή αμοιβής, κλπ. Αναφέρθηκε ακόμη, στον κλειστό κατάλογο των εξαιρέσεων, των περιπτώσεων όπου, δηλαδή, μπορεί να γίνει ψηφιοποίηση χωρίς να δοθεί άδεια από τον δικαιούχο, όπως για τη δημιουργία αντιγράφου για σκοπούς διατήρησης, στις περιπτώσεις των ορφανών έργων, και στα εκτός εμπορικής κυκλοφορίας έργα.

Ο κ. Θ. Χίου επεσήμανε ότι η διαδικασία σύμφωνα με την οποία ορίζεται ένα έργο ως "ορφανό", περιγράφεται ακριβώς από τον νόμο, είναι μία τυπική διαδικασία με αυστηρά οριζόμενα βήματα. Τέλος, αναφέρθηκε στην υπό ενσωμάτωση Ευρωπαϊκή Οδηγία για την Ενιαία Ψηφιακή Αγορά και συγκεκριμένα στο άρθρο 14, με βάση το οποίο κατωχυρώνεται ότι στα έργα εικαστικών τεχνών τα οποία ανήκουν στο Δημόσιο Τομέα, η ψηφιοποίηση δεν δύναται να οδηγεί στην απόκτηση πνευματικού ή συγγενικού δικαιώματος επί της πιστής ψηφιακής απεικόνισης, αλλά και στο νέο πλαίσιο με το οποίο ορίζονται και καθίστανται ειδικές διαδικασίες για την ψηφιοποίηση και διαδικτυακή διάθεση έργων εκτός εμπορικής κυκλοφορίας.

Εκτός από τους νόμους που διέπουν την πνευματική ιδιοκτησία, ο Δρ Χίου επεσήμανε ότι μπορεί να υπάρχουν άλλοι νόμοι όπως ο νόμος για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και ιδίως οι προβλέψεις για τη δημιουργία και χρήση απεικονίσεων μνημείων (ν.4858/2022+ΥΑ) που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη δημιουργία και χρήση ψηφιακών απεικονίσεων τεκμηρίων από φορείς.

Αφού εκκαθαριστούν τα δικαιώματα επί του προστατευόμενου άυλου έργου, και γίνει η ψηφιοποίηση, ενδέχεται να γεννάται νέο δικαίωμα στο πρόσωπο του δημιουργού της ψηφιακής απεικόνισης, του οποίου  ο φορέας δύναται να καταστεί  δικαιούχος, γι' αυτό και είναι σημαντική η χάραξη και υιοθέτηση στρατηγικής περαιτέρω διάθεσης και χρήσης των ψηφιακών αυτών απεικονίσεων, κατ’ άσκηση των δικαιωμάτων που αποκτά ο φορέας με τη σειρά του.

Στη συνέχεια, η Δρ Μαρίνα Μαρκέλλου πήρε τη σκυτάλη για να παρουσιάσει τις τυποποιημένες μηχαναγνώσιμες άδειες χρήσης και τα εργαλεία Creative Commons και τις δηλώσεις RightsStatements. Ανέφερε η Δρ Μαρκέλλου τη φοβία που εξακολουθεί να υπάρχει από τους φορείς ως προς την υιοθέτηση ανοικτών αδειών αλλά και τη σύγχυση που προκαλούν οι διαφορετικές επιλογές. Αναφερόμενη στα οφέλη των τυποποιημένων αδειών είπε ότι οι άδειες και τα εργαλεία δημιουργούν την επιθυμητή σύνδεση μεταξύ του φορέα, των χρηστών και των συλλογών, έχουν διεθνή ισχύ, χρησιμοποιούν νομικά ορθή γλώσσα και είναι μηχαναγνώσιμες, είναι δηλαδή κατανοητές και από τους υπολογιστές.

Η Δρ Μ. Μαρκέλλου επεσήμανε ότι οι άδειες δεν υποκαθιστούν το copyright. Αντίθετα, συνυπάρχουν και συμβαδίζουν με το copyright, απλά ο δικαιούχος περνά από τη λογική του All Rights Reserved στο Some Rights Reserved, επιτρέποντας στον χρήστη κάποια περιθώρια νόμιμης χρήσης του ψηφιακού παραγώγου χωρίς να χρειάζεται να ζητήσει κάθε φορά άδεια, με στόχο να ενισχυθεί η δημιουργική επανάχρηση των ψηφιακών αναπαραγωγών. Οι άδειες είναι μή-αποκλειστικές και μή- ανακλητές. Εφαρμόζονται μόνο από τον δικαιούχο ή με τη συναίνεση του δικαιούχου. Οι πολιτιστικοί φορείς μπορούν να τις χρησιμοποιούν όταν είναι οι ίδιοι δικαιούχοι ή έχουν εξασφαλίσει τα δικαιώματα της περαιτέρω αδειοδότησης από τον δικαιούχο ή όταν το πρωτότυπο έργο δεν διέπεται πλέον από Copyright ή όταν εμπίπτει στον κλειστό κατάλογο των εξαιρέσεων που παρουσίασε ο κος Θ. Χίου.

Η Δρ Μ. Μαρκέλλου επεσήμανε ότι η επιλογή των αδειών είναι θέμα πολιτικής του φορέα και ότι η επιλογή της κατάλληλης άδειας αφορά μία κάποια εκτίμηση και διαχείριση των ενδεχόμενων κινδύνων. Παρουσίασε το δέντρο απόφασης για την επιλογή άδειας ή εργαλείου, που έχει δημιουργήσει η κοινότητα του Copyright της Europeana στην οποία συμμετέχει. Αφού έχουμε κατωχυρώσει ότι μας ανήκουν τα δικαιώματα, τόσο στο πρωτότυπο έργο όσο και στην ψηφιοποίηση, με βάση τις κατευθυντήριες που ανέπτυξε ο Δρ Χίου, ελέγχουμε αν υπάρχουν άλλοι περιορισμοί (ηθικοί, θέματα ιδιωτικότητας, προσωπικών δεδομένων, δίκαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς). Εφόσον μπορούμε, είπε η Δρ Μ. Μαρκέλλου, υιοθετούμε μία όσο το δυνατόν πιο ανοικτή άδεια γίνεται, τροφοδοτώντας τα Κοινά της Γνώσης. 

Τέλος, η Δρ Μ. Μαρκέλλου παρουσίασε το διεθνές κίνημα των OpenGLAM (από τα αρχικά των Galleries, Libraries, Archives, Museums), ένα διεθνές και συνεχώς διογκούμενο κίνημα των φορέων που υιοθετούν την ανοικτότητα στην πρόσβαση και την επανάχρηση των δεδομένων. Το κίνημα πλέον αριθμεί πάνω από 1400 πολιτιστικούς οργανισμούς και περιλαμβάνει φορείς όπως το Smithsonian, το Βασιλικό Μουσείο της Ολλανδίας, την Κρατική Πινακοθήκη της Δανίας, κ.ά. Η υιοθέτηση των εργαλείων του Δημοσίου Τομέα (Public Domain Mark και CC0) για τη διάθεση των συλλογών των φορέων είναι μία διαδικασία μετασχηματιστική για τους φορείς, υποστήριξε η κα Μαρκέλλου. Μέσω της ανοικτότητας οι φορείς εκπληρώνουν θεμελιωδώς την αποστολή τους, προωθούν την εμβέλεια και την προβολή τους και ενισχύουν την εκπαίδευση, την έρευνα και την νέα γνώση μέσα και από τη σύμπραξη και συνεργασία με νέες κοινότητες.

Δείτε τις παρουσιάσεις των ομιλητών εδώ και το βίντεο της εκδήλωσης στο κανάλι του ΕΚΤ στο YouTube εδώ.

Για περισσότερες πληροφορίες, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν στη διεύθυνση searchculture@ekt.gr.

Το σεμινάριο εντάσσεται στη σειρά σεμιναρίων που διοργανώνει η ομάδα ανάπτυξης του Εθνικού Συσσωρευτή Ψηφιακού Πολιτιστικού Περιεχομένου SearchCulture.gr, τα οποία συμβάλλουν στην ανάπτυξη των ψηφιακών δεξιοτήτων των εμπλεκομένων στις διαδικασίες της τεκμηρίωσης, ψηφιοποίησης και της διαδικτυακής διάθεσης του ψηφιακού μας πολιτισμού.

Δείτε το βίντεο της εκδήλωσης

Το έργο

Το SearchCulture.gr είναι ο Εθνικός Συσσωρευτής Ψηφιακού Πολιτιστικού Περιεχομένου και ο διαπιστευμένος εθνικός συσσωρευτής για την ευρωπαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana. Συλλέγει τα μεταδεδομένα και τις εικόνες προεπισκόπησης των ψηφιακών πολιτιστικών πόρων από τους ιστότοπους και τα αποθετήρια των φορέων που συμμετέχουν και τα δημοσιεύει εμπλουτισμένα στην Πύλη Αναζήτησης.

H αναβάθμιση και επέκταση του συσσωρευτή SearchCulture.gr με νέες λειτουργικότητες, πραγματοποιείται από το ΕΚΤ στο πλαίσιο της πράξης “Εθνικό Πληροφοριακό Σύστημα Έρευνας και Τεχνολογίας: Υποδομή Συσσώρευσης, Τεκμηρίωσης και Διάθεσης Ψηφιακού Περιεχομένου με διασφάλιση διαλειτουργικότητας, μακροχρόνιας διατήρησης και ανοικτής πρόσβασης”. Η πράξη υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Μεταρρύθμιση του Δημόσιου Τομέα” (ΕΣΠΑ 2014-2020) και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση - Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και εθνικούς πόρους.