«Περισσότερο από ό,τι στο πεδίο της πολιτικής, στον χώρο της έρευνας οι σχέσεις χτίζονται αργά και σταθερά»

Το ΗOMEACROSS -με πλήρη τίτλο «Space, memory and the legacy of the 1923 Population Exchange between Greece and Turkey»- έχει στόχο να μελετήσει τη χωρική και αρχιτεκτονική διάσταση αυτής της τεράστιας εκτόπισης πληθυσμών, η οποία μεταμόρφωσε τόσο τους τόπους που έμειναν πίσω όσο και τους τόπους άφιξης των προσφύγων. Βλέπουμε συχνά την Ανταλλαγή υπό το πρίσμα της εθνικής ήττας και της Μικρασιατικής Καταστροφής, με μία έμφαση στη μεγάλη κλίμακα του χάρτη, και αντιμετωπίζουμε τις «χαμένες πατρίδες» ως αφηρημένα εδάφη.

Επιλέγοντας να μελετήσει την περιφέρεια Σμύρνης και την Αττική, το HOMEACROSS θέλει να φτάσει στην κλίμακα του χωριού, της γειτονιάς, και να κατανοήσει από κοντά το σύμπαν (κτηριακό, φυσικό, συμβολικό) που χάθηκε και αναδημιουργήθηκε, στην ανθρώπινη κλίμακα.

Ο Μικρασιάτης πρόσφυγας αποκόπτεται βίαια από όλα όσα συνιστούσαν το καθημερινό του μικρόκοσμο – τα σπίτια του χωριού, το καφενείο της γωνίας, τη βρύση στην οποία κατέβαιναν τα κορίτσια για νερό, το ξωκκλήσι της Παναγιάς στο βουνό που ανέβαιναν στο πανηγύρι της, το ρέμα που έπλεναν τα ρούχα, τα ρωμαϊκά ερείπια τα οποία περιτριγυρίζουν δοξασίες, τα αμπέλια. Αυτό το σύνθετο τοπίο, επεξεργασμένο από τον άνθρωπο, στο οποίο εξάρσεις της φύσης μπλέκονται με ιερά σημεία και κατάλοιπα του παρελθόντος νοηματοδοτούνται από παραδόσεις ή τις νέες εθνικές διδαχές, αποδομείται βίαια καθώς εκτοπίζονται οι πρωταγωνιστές του. Και ύστερα ανασυντίθεται δύο φορές: την πρώτη στον ίδιο τόπο, καθώς άλλοι πρόσφυγες, οι εισερχόμενοι Μουσουλμάνοι ανταλλαχθέντες, καλούνται να το κληρονομήσουν, να το επαναλειτουργήσουν, να το επανανοηματοδοτήσουν με βάση τις δικές τους ανάγκες και ιδέες· και τη δεύτερη φορά στον νέο τόπο, στην περίπτωσή μας στην Αττική, όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες καλούνται να ξαναριζώσουν και με κάποιον τρόπο να επανατοποθετήσουν τις μνήμες, τις αξίες, τους εαυτούς τους στην νέα πατρίδα. Με επιτόπια έρευνα στα χωριά της Ιωνίας και στις γειτονιές της Αττικής, με αρχειακή έρευνα στις δύο χώρες και μιλώντας με τους απογόνους των ανταλλαχθέντων των δύο πλευρών, στοχεύουμε να κατανοήσουμε καλύτερα την Ανταλλαγή στη διάσταση του χώρου, του τοπίου, της αρχιτεκτονικής, του μνημείου και του καταλοίπου.

Στην Αττική διατηρούνται ακόμα τμήματα προσφυγικών συνοικισμών σε πολλές περιοχές που εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες, όπως στη Νέα Φιλαδέλφεια, την Καισαριανή, την Κοκκινιά και αλλού. Κάποιες από αυτές τις περιοχές έχουν μελετηθεί αρκετά από ιστορικούς και αρχιτέκτονες, και θέλουμε να επεκτείνουμε και να εμβαθύνουμε αυτήν την προσπάθεια. Στην Ιωνία, εκτός από τους περισσότερο γνωστούς οικισμούς (Βουρλά, Αλάτσατα, Τσεσμέ), θέλουμε να μελετήσουμε και μικρά χωριουδάκια όπως οι Ερυθρές, το Ντεμίρζιλι, το Γιατζιλάρι και άλλα.

Περισσότερο από ό,τι στο πεδίο της πολιτικής, στον χώρο της έρευνας οι σχέσεις χτίζονται αργά και σταθερά. Ερευνητές και ιδρύματα συνεργάζονται ξανά και ξανά με κριτήριο την εμπιστοσύνη, την αποτελεσματικότητα, την απόλαυση της δημιουργίας, την ακαδημαϊκή αριστεία και όχι με βάση τις εθνικές εντάσεις. Στο πλαίσιο του HOMEACROSS, το ΕΛΙΑΜΕΠ θα συνεργαστεί με το πανεπιστήμιο IYTE (όπου εργάστηκα) και με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα, και η ομάδα μας περιλαμβάνει Έλληνες και Τούρκους ερευνητές. Η ελληνοτουρκική αυτή συνεργασία δεν είναι μόνο κλειδί για την επιτυχία της έρευνας, αλλά είναι και αυτή καθεαυτή ζητούμενο του έργου.