Διαμορφώνοντας ένα νέο πλαίσιο συνδρομών σε επιστημονικές δημοσιεύσεις στην εποχή της κρίσης: κρίσιμα ζητήματα και επιλογές (Κείμενο Εργασίας 01/2017)

Ο τομέας των ακαδημαϊκών εκδόσεων βρίσκεται αντιμέτωπος τα τελευταία χρόνια με μια σειρά σημαντικών προκλήσεων. Η μετάβαση από τις έντυπες στις ηλεκτρονικές εκδόσεις και από την πρόσβαση μέσω συνδρομών στην ανοικτή πρόσβαση δημιουργεί ένα νέο τοπίο στο οποίο δραστηριοποιούνται ταυτόχρονα πρωτοποριακοί
και πιο "παραδοσιακοί" εκδότες. Η ανοικτή πρόσβαση ορίζεται ως η πρακτική της παροχής δικτυακής πρόσβασης στην επιστημονική πληροφορία (άρθρα, μονογραφίες, ερευνητικά δεδομένα) δωρεάν για τον αναγνώστη και με αδειοδότηση, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί περαιτέρω από τους ερευνητές, τη βιομηχανία και τους πολίτες. Θεραπεύει το ζήτημα της περιορισμένης πρόσβασης  στα  ερευνητικά  αποτελέσματα, η  οποία προκαλείται από το αυξημένο κόστος συνδρομών.

Η ανοικτή πρόσβαση έχει επικρατήσει πλέον ως πρακτική και μάλιστα ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός πανεπιστήμιων και χρηματοδοτών έρευνας, μεταξύ των οποίων και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με τον Ορίζοντα 2020, υιοθετεί υποχρεωτικές πολιτικές ανοικτής πρόσβασης προκειμένου να υποστηρίξει την ευρεία πρόσβαση από όλους στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα με στόχο την εντατικοποίηση της έρευνας, ιδιαίτερα από τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), την ενίσχυση της καινοτομίας, την οικονομική και κοινωνική ευημερία και φυσικά, τη μείωση του κόστους των δημοσιεύσεων και συνδρομών.  Το Συμβούλιο Ανταγωνιστικότητας της ΕΕ επιβεβαίωσε πρόσφατα τη στήριξή του στην ανοικτή πρόσβαση, με την ομόφωνη απόφασή του για την παροχή άμεσης ανοικτής πρόσβασης στις δημοσιεύσεις οι οποίες απορρέουν από δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα έως το 2020. 

Το αυξανόμενο κόστος των συνδρομών ασκεί σημαντική πίεση στις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες. Το συνδρομητικό σύστημα πρόσβασης σε επιστημονικό περιεχόμενο, έχοντας δημιουργήσει τεράστια κέρδη για τους εκδότες και ανισότητες στην πρόσβαση στη γνώση σε παγκόσμιο επίπεδο, φαίνεται σταδιακά να μεταμορφώνεται, μεταξύ άλλων και υπό την πίεση της ανοικτής πρόσβασης ως νέου επιχειρησιακού μοντέλου για τις επιστημονικές εκδόσεις.

Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) είναι θεσμοθετημένη εθνική υποδομή που συγκεντρώνει, οργανώνει και διαθέτει ψηφιακό περιεχόμενο έρευνας, επιστήμης και πολιτισμού, στο σύνολο της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας της χώρας (Άρθρο 4, Π.Δ. 226/1989). Στο πλαίσιο της ευθύνης του, πριν από 20 έτη, το ΕΚΤ διερεύνησε και αξιοποίησε τις δυνατότητες για αδειοδότηση για την συνεργατική πρόσβαση των Ερευνητικών Κέντρων της ΓΓΕΤ σε επιστημονικές πληροφοριακές πηγές, ενώ ήταν από τους πρώτους φορείς που έμπρακτα στήριξε την πρωτοβουλία της ανοικτής πρόσβασης και με ποικιλία δράσεων και τεχνογνωσία, ανέπτυξε αποθετήρια και ηλεκτρονικές εκδόσεις ανοικτής πρόσβασης για την ενίσχυση της οργάνωσης και της ελεύθερης διάθεσης της επιστημονικής παραγωγής της χώρας.

Στο πλαίσιο αυτό, διαθέτοντας πολύχρονη εμπειρία και δραστηριότητα στο αντικείμενο και δεδομένου ότι στο ΕΚΤ εξακολουθούμε να παρακολουθούμε στενά τις εξελίξεις στο εγχώριο και διεθνές περιβάλλον των κοινοπρακτικών μοντέλων αλλά και των νέων μοντέλων επιστημονικής επικοινωνίας, διατυπώνουμε την αποδελτιωμένη γνώση και την εμπειρία μας στο πεδίο, στο παρόν κείμενο εργασίας. Σκοπός του κειμένου εργασίας είναι να παρουσιάσει το διεθνές περιβάλλον και την κατάσταση στην Ελλάδα σε σχέση με τις προαναφερόμενες αλλαγές, αναδεικνύοντας παραδείγματα από άλλες χώρες, μέσα από τα οποία θα μπορούσε η χώρα μας να αντλήσει χρήσιμα συμπεράσματα για τη διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου συνδρομών στις επιστημονικές δημοσιεύσεις.