Επιστήμη των Πολιτών: Οι πολίτες παίρνουν την επιστήμη στα χέρια τους

Οι 10 αρχές της Επιστήμης του Πολίτη

Ποιο είναι το προφίλ των συμμετεχόντων στην Επιστήμη των Πολιτών;

Ανοικτή Επιστήμη- Ανοικτή Συμμετοχή

Σε τι είδους έρευνες συμβάλει η Επιστήμη των Πολιτών;

Η Επιστήμη των Πολιτών στους πολιτιστικούς φορείς

Βασικά «εργαλεία» της Επιστήμης των Πολιτών

Case studies από την ελληνική πραγματικότητα

Νέες προκλήσεις για την Επιστήμη των Πολιτών

Μέχρι πρότινος η επιστήμη ήταν καθαρά υπόθεση των ερευνητών στα ειδικά διαμορφωμένα εργαστήρια. Πλέον όμως κάτι έχει αλλάξει. Η επιστήμη γίνεται πιο "εξωστρεφής" και οι πολίτες που ενδιαφέρονται για ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο αναλαμβάνουν δράση και τροφοδοτούν τους ειδικούς επιστήμονες με το υλικό που έχουν οι ίδιοι συλλέξει, μέσω εφαρμογών στα κινητά τους τηλέφωνα ή μέσω της παρατήρησης και καταγραφής. Συμβάλλουν έτσι στην εξέλιξη της επιστήμης και σε πολλές περιπτώσεις επιταχύνουν τις εξελίξεις αυτές. Ικανοποίηση προσωπικών απωθημένων, αγάπη για την επιστήμη ή μήπως απλά μια ενασχόληση για να περνάει η ώρα; Ας σκιαγραφήσουμε, στο αφιέρωμα που επιμελήθηκε η Δήμητρα Μαυρίδου, το προφίλ των ερασιτεχνιών ερευνητών, αλλά και τα σημαντικότερα επιστημονικά πεδία που διαπρέπουν, αφού βέβαια διερευνήσουμε τι σημαίνει η "Επιστήμη των Πολιτών" και πώς συμβάλει στην άνθηση της γνώσης.     

Η Eπιστήμη των Πολιτών είναι μια επιστημονική έρευνα που διενεργείται εξολοκλήρου ή εν μέρει από ερασιτέχνες ή μη επαγγελματίες επιστήμονες. Πρόκειται ουσιαστικά για ενεργή συμμετοχή του κοινού στην επιστημονική έρευνα. Οι πολίτες καταγράφουν δεδομένα, φωτογραφίζουν ή χρησιμοποιούν εξειδικευμένες εφαρμογές ειδικά σχεδιασμένες για την καταγραφή πολύτιμών για την έρευνα δεδομένων και με αυτόν τον τρόπο συμβάλλουν ενεργά στην προώθηση της επιστήμης και της γνώσης. Πρόκειται για μια δυναμική ερευνητική μέθοδο που έχει μεγάλα οφέλη για την εκπαίδευση, για τη δημόσια κατανόηση της επιστήμης, και μπορεί ακόμα και να ασκήσει επιρροή στη χάραξη στρατηγικής, να γίνει αφορμή για σημαντικές συζητήσεις και τελικά να συμβάλει στην καλλιέργεια μιας πιο στενής σχέσης ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία. Και βέβαια θα πρέπει να τονίσουμε ότι όταν στην Επιστήμη των Πολιτών ακολουθηθούν οι σωστές διαδικασίες, τα ερευνητικά αποτελέσματα είναι πραγματικά υψηλού επιπέδου και αντάξια των δεδομένων που προκύπτουν από την κλασική ερευνητική διαδικασία. Έτσι λοιπόν, από μια απλή ιδέα ότι οι πολίτες μπορούν να συμβάλουν στην επιστήμη μπορούμε να φθάσουμε σε πραγματικά σημαντικά ερευνητικά επιτεύγματα. 

Οι 10 αρχές της Επιστήμης του Πολίτη

Η Επιστήμη του Πολίτη είναι μια ευέλικτη έννοια, η οποία μπορεί να υιοθετηθεί και να εφαρμοστεί σε ποικίλες καταστάσεις και πλαίσια. Οι παρακάτω προτάσεις αναπτύχθηκαν από την επιτροπή για την κοινή χρήση βέλτιστων πρακτικών και την ανάπτυξη ικανοτήτων (Sharing best practice and building capacity) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Επιστήμη του Πολίτη (European Citizen Science Association). Η συγγραφή των αρχών έγινε με επικεφαλής το Mουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, καθώς και με τη συμβολή πολλών μελών του Οργανισμού. Σκοπός είναι η εγκαθίδρυση κάποιων βασικών αρχών, οι οποίες, ως κοινότητα, πιστεύουμε ότι υποστηρίζουν καλές πρακτικές για την Επιστήμη του Πολίτη.

1. Τα προγράμματα (projects) της Επιστήμης του Πολίτη εμπλέκουν ενεργά τους πολίτες σε επιστημονικές προσπάθειες, οι οποίες παράγουν νέα γνώση ή αντίληψη. Οι πολίτες μπορούν να ενεργούν είτε ως συνεισφέροντες ή συνεργάτες, είτε ως επικεφαλής του προγράμματος και να έχουν ουσιαστικό ρόλο στο έργο.
2. Τα προγράμματα της Επιστήμης του Πολίτη έχουν αυθεντικά επιστημονικά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, την απάντηση ενός ερευνητικού ερωτήματος, την ενημέρωση για τη διατήρηση του περιβάλλοντος, αποφάσεις διαχείρισης ή περιβαλλοντική πολιτική.
3. Τόσο οι επαγγελματίες επιστήμονες, όσο και οι πολίτες επιστήμονες επωφελούνται από τη συμμετοχή. Τα οφέλη μπορεί να συμπεριλαμβάνουν τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων της έρευνας, ευκαιρίες για μάθηση, προσωπική απόλαυση, κοινωνικά οφέλη, ικανοποίηση από τη συνεισφορά σε επιστημονικές αποδείξεις, π.χ. την αντιμετώπιση των τοπικών, εθνικών και διεθνών θεμάτων, και μέσω αυτής, τη δυνατότητα να επηρεαστεί η πολιτική τους.
4. Οι πολίτες μπορούν, εφόσον το επιθυμούν, να συμμετέχουν σε πολλαπλά στάδια της επιστημονικής διαδικασίας. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν την ανάπτυξη ερευνητικών ερωτήσεων, το σχεδιασμό της μεθόδου, τη συλλογή και ανάλυση δεδομένων και την κοινοποίηση των αποτελεσμάτων.
5. Οι πολίτες λαμβάνουν ανατροφοδότηση από το πρόγραμμα. Για παράδειγμα, πώς χρησιμοποιούνται τα δεδομένα τους και ποια είναι τα αποτελέσματα σε επίπεδο ερευνητικό, πολιτικό και κοινωνικό.
6. Η Επιστήμη του Πολίτη θεωρείται μια ερευνητική προσέγγιση όπως κάθε άλλη, με περιορισμούς και προκαταλήψεις, οι οποίες πρέπει να εξεταστούν και να ελεγχθούν. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις παραδοσιακές ερευνητικές προσεγγίσεις, η Επιστήμη του Πολίτη παρέχει την ευκαιρία για μεγαλύτερη συμμετοχή του κοινού και εκδημοκρατισμό της επιστήμης.
7. Τα δεδομένα και μεταδεδομένα στα προγράμματα της Επιστήμης του Πολίτη δημοσιοποιούνται και όπου είναι δυνατόν, τα αποτελέσματα δημοσιεύονται σε μορφή ανοιχτής πρόσβασης. H δημοσίευση δεδομένων μπορεί να συμβεί κατά τη διάρκεια ή στο τέλος του προγράμματος, εκτός αν υπάρχουν θέματα ασφάλειας ή ιδιωτικότητας που την εμποδίζουν.
8. Οι πολίτες και η συνεισφορά τους αναγνωρίζονται στα αποτελέσματα του προγράμματος και σε δημοσιεύσεις.
9. Τα προγράμματα της Επιστήμης του Πολίτη αξιολογούνται για τα επιστημονικά τους αποτελέσματα, την ποιότητα των δεδομένων, την εμπειρία των συμμετεχόντων και τον ευρύτερο κοινωνικό ή πολιτικό αντίκτυπο.
10. Οι επικεφαλής των προγραμμάτων Επιστήμης του Πολίτη λαμβάνουν υπόψη νομικά ζητήματα και ζητήματα ηθικής δεοντολογίας σε σχέση με τη συγγραφική ιδιοκτησία, την πνευματική ιδιοκτησία, τις συμφωνίες κοινής χρήσης δεδομένων, το απόρρητο, την αναφορά προέλευσης και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις οποιασδήποτε δραστηριότητας.

Tο ανωτέρω κείμενο δημοσιεύεται στον ιστότοπο της European Citizen Science Association. Η μετάφραση στην ελληνική γλώσσα έγινε από τη Μαρία Αριστείδου, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Open University του Ηνωμένου Βασιλείου και μέλος του ECSA και τη Δέσποινα Κουρέτση, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ποιο είναι το προφίλ των συμμετεχόντων στην Επιστήμη των Πολιτών;

Στον πυρήνα της Επιστήμης των Πολιτών υπάρχει η άποψη ότι η δημιουργία της επιστήμης δεν θα πρέπει να αφορά μόνο τους επιστήμονες, αλλά αντίθετα θα πρέπει να αφορά ένα ευρύτερο κοινό, είτε πρόκειται για ερασιτέχνες, είτε για πολίτες, κ.λπ., οι οποίοι σταδιακά αποκτούν έναν νέο ρόλο. Πλέον, δεν συζητούν και μαθαίνουν για την τέχνη, αλλά συμβάλλουν ενεργά στην παραγωγή επιστημονικής γνώσης. Ποιο είναι όμως το προφίλ αυτών των ανθρώπων, ειδικά όσον αφορά τις σπουδές τους και το επαγγελματικό τους προφίλ; Τα στοιχεία είναι μάλλον ελλιπή γιατί οι περισσότεροι πολίτες που συλλέγουν  ερευνητικά δεδομένα, δεν δηλώνουν την πλήρη ταυτότητά τους.

Κάποια ενδιαφέροντα συμπεράσματα προέκυψαν από μια διαδικτυακή έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 900 άτομα από τον οργανισμό British Trust for Ornithology (www.bto.org) και διερευνά τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο εκπαιδευτικό υπόβαθρο των εθελοντών, τον τύπο της συνεισφοράς τους και αυτά που αποκομίζουν από τη διαδικασία αυτή. Ανάμεσα λοιπόν, στα ενδιαφέροντα στοιχεία που προέκυψαν είναι και τα εξής: Ένας μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων έχουν δεξιότητες σχολικού επιπέδου όσον αφορά στις επιστήμες, αλλά πολλοί λιγότεροι από αυτούς συνέχισαν τις σπουδές τους εκτός σχολείου. Επίσης, αυτοί που έχουν πιο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αποκομίζουν πολλά περισσότερα σε μαθησιακό επίπεδο.

Όσον αφορά δε το κίνητρο ενός πολίτη να συμμετέχει στην ερευνητική διαδικασία, φαίνεται ότι οι περισσότεροι πολίτες που συμμετέχουν έχουν ως κίνητρο την προσωπική ευχαρίστηση και την κατανόηση του αντικειμένου. Κάτι τέτοιο μπορεί να βοηθήσει όσους σχεδιάζουν προγράμματα για την Επιστήμη των Πολιτών, να προσανατολιστούν στην αύξηση της εμπλοκής των πολιτών, με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πιο ικανοποιημένοι από την συμμετοχή τους. Η ικανοποίησή τους θα αυξήσει την ενασχόλησή τους με το εκάστοτε project και συνεπώς θα έχει θετική επίδραση και στα δεδομένα που συλλέγονται και στα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος.            

Ανοικτή Επιστήμη- Ανοικτή Συμμετοχή

Σήμερα, ο κύκλος της έρευνας και κυκλοφορίας της γνώσης ενσωματώνει τις διαδικασίες σύλληψης και  κυοφορίας της ιδέας, χρηματοδότησης, συλλογής δεδομένων, πειραματισμού και ανάλυσης, δημοσίευσης των δεδομένων, διάχυσης, προβολής και το πρόσθετο βήμα της αξιολόγησης του αντικτύπου. Σε όλα τα στάδιά του, χαρακτηρίζεται από ανοικτότητα, η οποία συνοψίζεται στον όρο Ανοικτή Επιστήμη (Open Science). Μέσω της αξιοποίησης της τεχνολογίας, η Ανοικτή Επιστήμη καθιστά την έρευνα περισσότερο ανοικτή, διεθνή, δημιουργική, διεπιστημονική και συνεργατική, ενώ ταυτόχρονα την φέρει εγγύτερα προς την κοινωνία. Σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, ενισχύει την ποιότητα της επιστήμης και τον αντίκτυπό της στην οικονομία και την κοινωνία.

Η ανοικτότητα διατρέχει όλες τις πτυχές του οικοσυστήματος της Ανοικτής Επιστήμης. Μια από τις πτυχές αυτές είναι και η Ανοικτή Συμμετοχή η οποία ενεργοποιεί τους πολίτες να συμμετάσχουν σε όλο τον κύκλο της επιστημονικής παραγωγής, από τη θέσπιση προτεραιοτήτων, στη χρηματοδότηση, στον διαμοιρασμό και τη διάχυση, στον εμπλουτισμό της επιστημονικής τεκμηρίωσης από κοινότητες ενδιαφερομένων πολιτών. Χαρακτηριστική περίπτωση, φυσικά, Ανοικτής Συμμετοχής είναι η Επιστήμη των Πολιτών. 

Σε τι είδους έρευνες συμβάλει η Επιστήμη των Πολιτών;

Σύμφωνα με μια ενδιαφέρουσα έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Κοινό Κέντρο Ερευνών (Joint Research Centre) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από τις 13 Ιουλίου έως και τις 4 Σεπτεμβρίου 2015, μελετήθηκαν 121 έργα της Επιστήμης των Πολιτών σε διεθνές επίπεδο, κατόπιν σχετικής ανοικτής πρόσκλησης σε Ενώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, σε τμήματα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και σε σχετικούς οργανισμούς. Από τα έργα που υπέβαλαν τις απαντήσεις τους και μελετήθηκαν, το 84% αφορούσε την περιβαλλοντική έρευνα, γεγονός που δεν προκαλεί εντύπωση, καθότι η συμμετοχή των πολιτών σε αυτόν τον τομέα είναι ήδη καλά εδραιωμένη. Το 23% των έργων αφορούσε τις Γεωεπιστήμες, οι κοινωνικές επιστήμες είχαν ποσοστό 10%, και η επιστήμη του Διαστήματος ποσοστό 6%. Φυσικά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένα έργο μπορεί να κάλυπτε περισσότερα επιστημονικά πεδία, εξού και τα σχετικά ποσοστά.

Αναφορικά με τη γεωγραφική κλίμακα των έργων, αυτά κυμαίνονταν από επίπεδο συνοικίας σε επίπεδο ηπείρου, κάτι που καταδεικνύει τη δυναμική της Επιστήμης των Πολιτών στο να παρέχουν δεδομένα σε ευρεία κλίμακα. Όσον αφορά στο χρονικό πλαίσιο υλοποίησης των έργων και εκεί υπάρχει μια ποικιλομορφία με περισσότερα όμως από τα μισά έργα να "τρέχουν" για πάνω από τέσσερα χρόνια. Η χρηματοδότηση των συγκεκριμένων έργων της Επιστήμης των Πολιτών προερχόταν από διαφορετικές πηγές, με το 36% των έργων να στηρίζεται σε εθνικούς πόρους, το 34% να στηρίζεται στις εισφορές σε είδος και το 22% στις δωρεές.

Πολύ σημαντικά ευρήματα προέκυψαν από την έρευνα, όσον αφορά στη διαχείριση των δεδομένων που προκύπτουν από τα έργα αυτά, με το πιο ενθαρρυντικό εύρημα να είναι το γεγονός ότι οι πολίτες είναι πολύ πρόθυμοι να μοιραστούν τα αποτελέσματα των ερευνών τους, αυξάνοντας έτσι τη συμβολή τους στην επιστήμη και στη χάραξη πολιτικής. Το 74% από τα συμμετέχοντα έργα έδιναν Ανοικτή Πρόσβαση στα δεδομένα τους, με 70 συμμετέχοντες να δηλώνουν ότι σκοπεύουν να παρέχουν πρόσβαση και μετά τη λήξη του έργου, ενώ οι άλλοι 51 συμμετέχοντες εγγυήθηκαν για πρόσβαση στα δεδομένα μόνο κατά την περίοδο υλοποίησης του έργου.

Όσον αφορά τα ίδια τα δεδομένα αξίζει να αναφερθεί ότι είχαν ελεγχθεί με κάποιον τρόπο ως προς την αξιοπιστία τους και ακολουθούσαν πρότυπα ηθικής, απαραίτητα για δυνητική μελλοντική χρήση. Περίπου τέσσερα στα πέντε έργα  (80%) είχαν κάνει έλεγχο ποιότητας στα δεδομένα τους και το 55% των συμμετεχόντων δήλωσε ότι τα δεδομένα που συλλέγονται δομούνται σύμφωνα με τα διεθνή και εγκεκριμένα πρότυπα, ενώ το 47% σε σχετικό ερώτημα απάντησε ότι η πρόσβαση στα δεδομένα, οι όροι και οι άδειες χρήσης είναι ξεκάθαρα ορισμένα. 
 
Αναφορικά με την ανιχνευσιμότητα των δεδομένων θα πρέπει να σημειωθεί ότι μόλις  το 47% των έργων παρείχαν δυνατότητα εντοπισμού των δεδομένων, μέσα από καταλόγους και μηχανές αναζήτησης, παρόλο που το 68% των έργων είχαν προσθέσει αναγνωριστικά στοιχεία στα δεδομένα τους (persistent identifiers), ενώ σχεδόν όλα τα έργα που μελετήθηκαν, παρείχαν πρόσβαση σε ανεπεξέργαστα (raw) και συσσωρευμένα (aggregated) στοιχεία, σαν ανοιχτά δεδομένα και έδιναν τη δυνατότητα στους χρήστες να τα "κατεβάσουν".

Συμπερασματικά, σύμφωνα με το Κοινό Κέντρο Ερευνών η έρευνα αυτή άνοιξε τον δρόμο για μια διεθνή συζήτηση για την Επιστήμη των Πολιτών, επισημαίνοντας τις καλύτερες πρακτικές που θα πρέπει να υιοθετηθούν και έβαλε στην… ατζέντα, θέματα που θα πρέπει να διερευνηθούν διεξοδικότερα.

Η Επιστήμη των Πολιτών στους πολιτιστικούς φορείς

Στους πολιτιστικούς φορείς η Επιστήμη των Πολιτών θεωρείται ως ένα κομμάτι του crowdsourcing. H λέξη crowdsourcing, η οποία προέρχεται από τον συνδυασμό των λέξεων crowd, που σημαίνει πλήθος, και outsourcing, που είναι η εξωτερική ανάθεση εργασιών, μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα ως πληθοπορισμός. Το φαινόμενο του crowdsourcing ορίζεται ως η πράξη εξωτερικής ανάθεσης καθηκόντων, που πριν εκτελούνταν από κάποιο υπάλληλο ή εταιρεία, σε άγνωστο πλήθος (crowd), ομάδα ή κοινότητα εθελοντών με ανοικτή πρόσκληση.

Οι πολιτιστικοί οργανισμοί, και πιο συγκεκριμένα οι πινακοθήκες, οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τα μουσεία, πειραματίζονται όλο και περισσότερο στον τομέα του crowdsourcing. O σκοπός τους είναι να αξιοποιήσουν την "ευφυΐα του πλήθους", να συνεργαστούν με ανώνυμους εθελοντές μέσω Διαδικτύου για να διεκπεραιώσουν εργασίες που δεν θα μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν και να προσλάβουν εργαζόμενους, για να τις υλοποιήσουν. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα στους χρήστες-εθελοντές: (α) να δηλώσουν την παρουσία τους στον κυβερνοχώρο, (β) να ανταποκριθούν στην πρόσκληση του πολιτιστικού οργανισμού, (γ) να προσφέρουν την εργασία τους –ατομικά ή/και ομαδικά– οργανώνοντας σε ορισμένες περιπτώσεις διαδικτυακές κοινότητες και (δ) να βοηθήσουν και να προωθήσουν την έννοια της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, της ενεργητικής συμμετοχής και της κοινωνικής προσφοράς.

Πηγή: Συλαίου Σ. & Λαγούδη Ε. Αξιοποιώντας την ευφυία του πλήθους: Crowdsourcing εφαρμογές στην πολιτιστική κληρονομιά, 1st CAA GR Conference, 2014

  Βασικά «εργαλεία» της Επιστήμης των Πολιτών
  
Η Επιστήμη των Πολιτών αυτή τη στιγμή αναπτύσσεται παγκοσμίως και κερδίζει συνεχώς έδαφος χάρη στις νέες τεχνολογίες που μπορούν να φέρνουν σε επαφή τους πολίτες με την επιστημονική κοινότητα πιο άμεσα και πιο εύκολα. Οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν ένα πολύτιμο εργαλείο στους πολίτες για να παίξουν έναν πιο ενεργό ρόλο στη βιώσιμη ανάπτυξη. Συγκεντρώνοντας πολύτιμη πληροφόρηση συμβάλουν στην ανάπτυξη στρατηγικών, βελτιώνουν την κατανόηση και απαντούν στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η κοινωνία σήμερα. Και ενώ μέχρι τώρα η Επιστήμη των Πολιτών έβρισκε επιτυχή εφαρμογή σε ένα παραδοσιακό περιβάλλον, ο πολίτης έχει πλέον στη διάθεσή του όλο και περισσότερες διαθέσιμες τεχνολογίες πληροφορικής, καθιστώντας πιο εύκολη την αλληλεπίδραση με περισσότερους ανθρώπους και κατά συνέπεια την επέκταση του γεωγραφικού εύρους της συλλογής πληροφοριών. Ειδικά, η χρήση του mobile internet δίνει τη δυνατότητα μαζικής συμμετοχής πολιτών σε ερευνητικά προγράμματα, ενώ ταυτόχρονα σε αρκετές περιπτώσεις προσφέρονται και εργαλεία για την οπτικοποίηση και την ανάλυση των μετρήσεων που δίνουν νέους ρόλους στους πολίτες πέραν από την απλή συλλογή δεδομένων. 
              
Τα παιχνίδια είναι ένα ακόμα ερευνητικό "εργαλείο" που πλέον χρησιμοποιεί η Επιστήμη των Πολιτών. Και όχι μόνο παιχνίδια για το tablet ή το κινητό τηλέφωνο, αλλά και διάφορους "μηχανισμούς" παιχνιδιών, όπως οι διαγωνισμοί ή οι βαθμολογίες που μπορούν να αξιοποιηθούν σε ένα site ή σε μια εφαρμογή και να αυξήσουν κατακόρυφα τη διαδραστικότητα και συνεπώς την αφοσίωση των χρηστών. Στην περίπτωση της χρήσης μηχανισμών παιχνιδιού σε πλατφόρμες της επιστήμης των πολιτών τα πλεονεκτήματα είναι αρκετά, αλλά δεν είναι λίγοι όσοι υποστηρίζουν ότι υπάρχουν και αρκετά μειονεκτήματα. Σύμφωνα, με σύγχρονες έρευνες η χρήση τέτοιων εργαλείων κατάλληλα διαμορφωμένων για ερευνητικούς σκοπούς μπορεί να προσελκύσει στην αρχή πλήθος συμμετεχόντων – υποψηφίων ερευνητών, στην πορεία όμως χάνουν το ενδιαφέρον τους γιατί τέτοιες εφαρμογές δεν υποστηρίζουν επαρκώς τα εγγενή κίνητρα των συμμετεχόντων.      
 
Και μπορεί οι απόψεις να διίστανται για τη χρήση των παιχνιδιών στην Επιστήμη των Πολιτών, όσον αφορά όμως διάφορους επικοινωνιακούς μηχανισμούς που αναπτύσσονται γύρω από αυτήν, όπως είναι για παράδειγμα οι συζητήσεις για την έρευνα σε σχετικά forum, ή σε ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η θετική τους επίδραση είναι αδιαμφισβήτητη. Ενθαρρύνουν τη συμμετοχή των πολιτών και οδηγούν σε νέες επιστημονικές ανακαλύψεις, που συχνά είναι εκτός της ροής εργασιών που έχει θεσπιστεί για το εκάστοτε έργο της επιστήμης των πολιτών. Παρόλα αυτά, και ενώ η επικοινωνία είναι ζωτικής σημασίας για το "χτίσιμο" της ερευνητικής κοινότητας, το δύσκολο είναι να ξεκινήσει κάποιος να συμμετέχει ενεργά σε τέτοιες ομάδες γιατί τέτοιου είδους συζητήσεις χρειάζονται κάποιο συγκεκριμένο υπόβαθρο γνώσεων.

Case studies από την ελληνική πραγματικότητα

Περνώντας από τη θεωρία στην πράξη, ας δούμε τρία παραδείγματα από την ελληνική πραγματικότητα, όπου η Επιστήμη των Πολιτών συμβάλει ενεργά στις επιστημονικές εξελίξεις. 
 
Συσκευή και εφαρμογή iSPEX για τη μέτρηση της ρύπανσης της ατμόσφαιρας με το κινητό

Στο πλαίσιο των δράσεων για τον εορτασμό του Διεθνούς Έτους Φωτός 2015, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ) συμμετείχε στην ευρωπαϊκή πειραματική εκστρατεία iSPEX (http://beyond-ispex.gr) που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο του Leiden υπό την αιγίδα της UNESCO. Η εκστρατεία iSPEX που έλαβε χώρα στην Αθήνα, είχε στόχο να δημιουργήσει ένα ισχυρό δίκτυο πολιτών-παρατηρητών της αστικής ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Για τον σκοπό αυτό, το Ινστιτούτο ΙΑΑΔΕΤ του ΕΑΑ διέθεσε συσκευές iSPEX στην Αθήνα σε κατόχους κινητών συσκευών iPhone 4/4s/5/5s, οι οποίοι τοποθετώντας τη συσκευή πάνω στην κάμερα του κινητού, είχαν πλέον έναν οπτικό αισθητήρα που μετρούσε τις ιδιότητες των αερολυμάτων, αρκεί ο ουρανός να είναι ανέφελος. Η δράση έλαβε χώρα από την  1η Σεπτεμβρίου έως τις 15 Οκτωβρίου 2015, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες 10 ευρωπαϊκές χώρες, και είχε ως αποτέλεσμα 5.386 μετρήσεις. Τα αποτελέσματα αυτής της δράσης απεικονίζονται σε βίντεο animation που διατίθεται στον δικτυακό τόπο http://ispex-eu.org.
Στόχος της πιλοτικής αυτής δράσης είναι να δημιουργηθεί ένα δίκτυο χιλιάδων ανθρώπων που πραγματοποιούν μετρήσεις iSPEX, ώστε να παρέχονται πληροφορίες από περιοχές που δεν καλύπτονται από τις τρέχουσες επαγγελματικές δραστηριότητες παρακολούθησης. Το ΕΑΑ φιλοδοξεί να διατηρήσει το εθνικό δίκτυο iSPEX για την παρακολούθηση και συστηματική χαρτογράφηση των ατμοσφαιρικών επεισοδίων στην Αθήνα, με σκοπό την παροχή υπηρεσιών σχετικά με την υγεία των πολιτών. Επιπλέον, αναμένεται ότι τα δεδομένα που θα συλλέγονται από το παρατηρητήριο πολιτών iSPEX θα συνεισφέρουν στη βελτιστοποίηση των δορυφορικών παρατηρήσεων που συλλέγονται καθημερινά από το Κέντρο Αριστείας BEYOND του ΕΑΑ. Με τον τρόπο αυτό, οι πολίτες-παρατηρητές θα συμμετέχουν ενεργά στην έρευνα που διεξάγεται στο ΕΑΑ προς όφελος της κοινωνίας και του περιβάλλοντος.

Sea Hero Quest: Ένα Mobile Game για την έρευνα κατά της άνοιας

Μία ακόμη εφαρμογή με τα κινητά να έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο είναι το παιχνίδι "Sea Hero Quest", μέσα από το οποίο η COSMOTE συμβάλει στην έρευνα κατά της άνοιας. Πρόκειται για ένα mobile game, αποτέλεσμα μιας μεγάλης ευρωπαϊκής συνεργασίας που βάζει την τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου, καθώς βοηθάει τους επιστήμονες να κατανοήσουν πώς πλοηγείται ο ανθρώπινος εγκέφαλος στον χώρο. Μία από τις πρώτες επιπτώσεις που βιώνουν οι άνθρωποι που ζουν με άνοια είναι η απώλεια του χωροταξικού προσανατολισμού, ακόμα και σε γνωστά μέρη και περιβάλλοντα. Καθώς οι παίκτες του "Sea Hero Quest" βρίσκουν τον δρόμο τους μέσα από λαβύρινθους νησιών και παγόβουνων, τα στοιχεία πλοήγησης καταγράφονται, δημιουργώντας το μεγαλύτερο σύνολο δεδομένων σε παγκόσμιο επίπεδο, που θα οδηγήσει τους επιστήμονες ένα βήμα πιο κοντά στην ανάπτυξη νέων διαγνωστικών εξετάσεων για την άνοια.  Όπως επισημαίνεται από τους δημιουργούς της εφαρμογής, εάν 100.000 άτομα παίξουν για 2 λεπτά ο καθένας το "Sea Hero Quest", αυτό ισοδυναμεί με περισσότερα από 50 χρόνια έρευνας.  Το "Sea Hero Quest" είναι διαθέσιμο δωρεάν σε App Store και Google Play, για smartphone ή tablet. Περισσότερες πληροφορίες σε σχέση με το παιχνίδι που προέκυψε από τη συνεργασία του Ομίλου Deutsche Telekom με τον βρετανικό κοινωφελή οργανισμό Alzheimer’s Research, το University College του Λονδίνου (UCL), το University of East Anglia (UEA) και την εταιρία ανάπτυξης ηλεκτρονικών παιχνιδιών Glitchers, διατίθενται στο www.seaheroquest.gr.

Οι πολίτες "βοηθούν" το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών

Το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) (www.hcmr.gr) αποτελεί έναν φορέα που "κάνει χρήση" της Επιστήμης των Πολιτών και συνεργάζεται με τους πολίτες πάνω σε μία σειρά από ζητήματα, όπως τη δήλωση νέων χωροκατακτητικών ειδών (βιολογικών εισβολέων), θαλάσσιων ειδών που μεταναστεύουν ή εξαπλώνονται σε περιοχές πέραν της συνήθους δράσης τους, κυρίως από την Ερυθρά Θάλασσα. Στη χώρα μας έχουν κάνει την εμφάνισή τους πάνω από 1.000 τέτοια είδη τα τελευταία χρόνια, πολλά από τα οποία είναι τοξικά ή προκαλούν ζημιές ή αλλοιώσεις στο γηγενές οικοσύστημα. Η συμβολή των πολιτών- δυτών και παραθεριστών- είναι απαραίτητη λόγω της τεράστιας έκτασης των ακτών της χώρας για τον εντοπισμό και τη δήλωση των παραπάνω όπως και πεθαμένων κητωδών μέσα από συγκεκριμένες ηλεκτρονικές πλατφόρμες (Πέλαγος για κητώδη, ΑΡΧΕΛΩΝ για χελώνες). Στο πλαίσιο λοιπόν της Επιστήμης των Πολιτών, ψαράδες, λιμενικοί, δύτες,  φυσιοδίφες, συλλέκτες, κολυμβητές, τουρίστες ή παρατηρητές συμβάλλουν ενεργά αναφέροντας συγκεκριμένα βιολογικά δεδομένα σε ειδικά έντυπα που έχει ορίσει το ΕΛΚΕΘΕ για τον σκοπό αυτό. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι σύμφωνα με τα στοιχεία του ELNAIS (Ellenic Network of Aquatic Invasive Species, elnais.hcmr.gr) ότι από τα 244 ξενικά είδη που έχουν βρεθεί σε ελληνικές θάλασσες, τα 18 οφείλονται σε αναφορές από πολίτες.  Μάλιστα, στο πλαίσιο της αναγνώρισης της συνεισφοράς των πολιτών, όσοι πολίτες έχουν συμβάλλει στην δημοσιοποίηση στοιχείων έχουν γίνει συγγραφείς σε σχετικές επιστημονικές δημοσιεύσεις από το ΕΛΚΕΘΕ. Σχετική π αρουσίαση για τις δράσεις του ΕΛΚΕΘΕ είχε κάνει η ερευνήτρια Α. Ζενέτου στον κύκλο Μορφωτικών Εκδηλώσεων του ΕΙΕ στις 21/4/2015 (το σχετικό βίντεο και η παρουσίαση διατίθενται στη διεύθυνση http://archive.ekt.gr/news/events/ekt/2015-04-21/eisig.html) 

Νέες προκλήσεις για την Επιστήμη των Πολιτών

Για το τέλος αφήσαμε έναν προβληματισμό που κυκλοφορεί αρκετά στην επιστημονική κοινότητα. Η Επιστήμη των Πολιτών είναι μια συγκεκριμένη μορφή πληθοπορισμού (crowdsourcing) με στόχο την συμμετοχή των πολιτών σε επιστημονικά έργα. Η αυξανόμενη απαίτηση για τους οργανισμούς να διευρύνουν τα όριά τους έχει δημιουργήσει νέες προκλήσεις και η Επιστήμη των Πολιτών συμμετέχει ενεργά στα νέα ανοίγματα. Τα ερευνητικά κέντρα και οι πολιτιστικοί οργανισμοί καλούνται να βρουν καινοτόμους τρόπους επιβίωσης, καθώς η δημόσια στήριξη μειώνεται συνεχώς. Το άνοιγμα λοιπόν προς το κοινό, των ερευνητικών διαδικασιών είναι μια προσπάθεια για επιβίωση. Το θέμα όμως είναι ότι μέσω της ανοικτότητας μετατοπίζεται ο έλεγχος από τον πυρήνα του οργανισμού σε ένα απροσδιόριστο πλήθος πολιτών. Κατά συνέπεια αλλάζει ο τρόπος δημιουργίας της αξίας και ο τρόπος αξιολόγησής της και δημιουργούνται εντάσεις ως προς την κατεύθυνση που θα πρέπει να πάρει ένα έργο, ενώ ταυτόχρονα ανακύπτουν  ερωτήματα σχετικά με το αν υπάρχουν επιπτώσεις στη βιωσιμότητα ενός ερευνητικού έργου όταν δίνουμε τη σκυτάλη στους πολίτες. Η απάντηση μάλλον θα έρθει στο μέλλον, γιατί το τοπίο είναι υπό διαμόρφωση και η Επιστήμη των Πολιτών έχει ακόμα πολλά να δώσει στην επιστημονική έρευνα. Οψόμεθα.

Διαβάστε το αφιέρωμα στο περιοδικό.